Filozofitë më të përhapura dhe sistematike humaniste paraqesin vizione të ndryshme të idealit njerëzor. Në disa raste, ideali ka natyrë shoqërore ose kolektive dhe përfshin politikën, edukimin, qeverisjen, strukturat shoqërore e të tjera. Në rastet e tjera, ky vizion fokusohet tek individi dhe në mënyrën se si çdo person përpiqet të arrijë më të mirën dhe më të lartën në jetën njerëzore. Disa prej shembujve të vizionit të parë janë të përmendur prej tre njerëzve të famshëm të grekëve të lashtë: Sokrati, Platoni dhe Aristoteli. Shkrimtarët stoikë si Epikteti, Epikuri dhe Buda, janë shembuj të vizionit të dytë të përmendur më lart. Megjithatë, konkluzioni që del nga studimi i të gjithë këtyre, përbën një vizion të një ideali njerëzor, si një synim për zhvillimin dhe arritjet njerëzore. Humanizmi, që e ngre lart njeriun në këto raste, mbron idenë e një forme të përsosur dhe të idealizuar si standarde matjeje dhe si qëllim tek i cili të gjithë aspirojnë, ose nga mendja e tyre, ose në sajë të një realiteti transcendent, siç është Zoti.

Në këtë kapitull dhe në atë vijues kam ndërtuar një “trialog” ndërmjet Gylenit dhe dy prej prezantuesve më të fuqishëm të idealeve njerëzore, të njohur në botë, që janë Konfuci dhe Platoni. Është interesante të theksohet se Konfuci (551-479 p.e.s) dhe Platoni (427-347 p.e.s), kanë jetuar pothuajse në të njëjtin brez, njëri në Kinë e tjetri në Athinë, dhe shprehin vizione revolucionare e të ngjashme në lidhje me shoqërinë dhe individin, të bazuara në ato çfarë ata besojnë përsa i përket potencialeve të trashëguara të natyrës njerëzore nga njëra anë, si dhe rendin, apo mënyrën e kryerjes së punëve brenda një realiteti më të madh nga ana tjetër. Gyleni kundron një vizion të një shoqërie të rinovuar nga pikëpamja shpirtërore, forca dhe koherenca e së cilës buron dukshëm nga prezenca dhe përpjekjet e njerëzve të cilët e kanë përsosur vetveten në shkallën më të lartë të mundshme bazuar në parimet e Islamit. Në veprën e të treve, qoftë të Konfucit, Platonit dhe Gylenit, ne vërejmë një mesazh të përbashkët që udhëheq tërësinë e vizioneve të tyre respektive: shoqëria punon më së miri, kur ajo qeveriset dhe ndërtohet nga njerëz me virtyte morale dhe intelektuale. Këta njerëz me virtyte morale dhe intelektuale, sigurisht kanë emra të ndryshëm në veprat e secilit mendimtar dhe ata ekzistojnë brenda këndvështrimeve të ndryshme kulturore, filozofike dhe fetare. Megjithatë, ata përputhen në brendinë e thelbit të tyre, ndaj është ky thelb i idealeve njerëzore tek i cila po kthehemi tani.

Megjithëse Konfuci, Platoni dhe Gyleni vijnë nga kontekste dhe këndvështrime thellësisht të ndryshme, ndajnë pikëpamje thelbësore të përbashkëta në lidhje me strukturën e realitetit. Të tre i shprehin vizionet e tyre respektive për komunitetin njerëzor duke iu referuar idealit transcendent që përbën bazën, burimin, të vërtetën dhe premisën e gjithë realitetit jetësor. Për Konfucin, ky ideal transcendent është Tao, apo Rruga e të gjitha gjërave. Tao nuk është një zot, apo hyjni personale; ai është forca natyrore, parimi, apo energjia e Realitetit. Çdo gjë ekziston brenda kontekstit të Taos. Të dyja filozofitë kineze, si konfucizmi ashtu edhe taoizmi, e konsiderojnë Taon si themelin e gjithë ekzistencës, të thelbit dhe realitetit dhe vetëm duke u integruar brenda tij, apo duke imituar Taon, mund të ekzistojë harmonia në jetën njerëzore, në dimensionin e saj social, politik dhe kozmik.

Platoni e përshkruan këtë realitet transcendent si “bota ideale” kundër “botës reale”. Në dialogun që ai ndërton midis mësuesit të tij, Sokratit, dhe nxënësve të tij, ai i artikulon këto dy dimensione kryesore të ekzistencës, idealen dhe realen, apo siç e thotë ndryshe në disa raste, Realja dhe hija. Idealja, ose Realja, është e përjetshme, jomateriale, që nënkupton mendim, apo botë shpirtërore të pastër, të pavdekshmen, të pandryshueshmen, burimin e së Mirës, e të Vërtetës dhe të Drejtësisë mbi çdo gjë tjetër. Ai e simbolizon këtë me dritën, apo ndriçimin, si anë të kundërt të errësirës së realitetit empirik, sipas të cilit njerëzit shpesh gabojnë në lidhje me realitetin e vërtetë. Mbretëria reale, apo ajo me hije, është e një natyre materiale, të ndryshueshme, të vdekshme, mbretëri e së mirës së ndryshueshme, e të vërtetave joabsolute dhe e nocioneve relative të drejtësisë. Shkurt, idealja, ose Realja, është një botë me mendje, shpirt dhe dëshira të pastra, ndërsa bota reale, apo me hije, është trupore dhe e dëshirave të tij. Jeta individuale dhe kolektive njerëzore është e mirë, kur ideja e parë udhëheq të dytën.

Së fundmi, Gyleni e shpreh vizionin e tij për jetën njerëzore brenda kornizës së Islamit, i cili ka një këndvështrim që qëndron mes mbretërisë tokësore dhe asaj qiellore. Jeta në tokë e merr kuptimin dhe origjinalitetin e saj të plotë vetëm kur jetohet sipas urdhrave të Zotit, apo “Allahut”, si Burimi i vërtetë dhe baza e çdo realiteti. Në thelb, të gjitha qeniet janë myslimane, që do të thotë, të nënshtruara ndaj Zotit për shkak se nuk ka asnjë lloj ekzistence jashtë kontrollit të Zotit. Kur gjërat shkojnë sipas kësaj rruge, duke e mbushur jetën dhe qëllimet me mënyrën e veprimit të krijesave, ato e bëjnë këtë “me nënshtrim” ndaj Zotit si myslimanë. Në mënyrë specifike, jeta është më e plotë, kur jetohet me ndërgjegje, jo pa të, kur jetohet me vështrim drejt parajsës së përhershme që fitohet nga nënshtrimi i plotë te Zoti.

Kështu, në të tre rastet, ne shohim një version të një realiteti të ndarë. Realiteti është një në fakt, por përbëhet nga dimensione të ndryshme dhe mënyra të ndryshme të ekzistencës. Ata që e dinë këtë dhe jetojnë me ndërgjegje të plotë, në përputhje me këtë realitet, gjejnë lumturi, mirësi dhe të vërtetën pavarësisht rrethanave, sepse orientimi i tyre është gjithmonë mbi realitetin më të lartë. Ata që jetojnë jashtë këtij realiteti zhyten në një vorbull konfuzioni dhe epshesh trupore, duke u bërë kështu të verbër për shkak të këtij realiteti të fundmë, të ulët dhe “me hije.” Shkurt, këta janë dy grupet kryesore të njerëzve. Ata që shikojnë dhe të verbrit; kur jeta në tokë të jetë e mirë ajo duhet qeverisur nga kategoria e parë e lartpërmendur.

Në veprën e tij “Pjesë të zgjedhura”, Konfuci dhe të tjerë bëjnë dallim ndërmjet njerëzve me mendje “të lartë”, apo “fisnike” dhe njerëzve me mendje “të ulët”, apo “të ngushtë.” Shpesh, ato përbëjnë pasqyrimin e kundërt të njëri-tjetrit.

“Një person me mendje fisnike është i ndryshëm nga të tjerët, por jeton në paqe me ta. Një person mendjengushtë është i njëjtë me të tjerët, por nuk është asnjëherë në paqe me ta.”[1]

Mendjendrituri i nxit njerëzit drejt së bukurës dhe i bën thirrje të veprojnë kundër asaj çfarë është e urryer. Njerëzit e vegjël bëjnë ekzaktësisht të kundërtën.[2]

Mendjendriturit kërkojnë brenda vetvetes. Njerëzit e vegjël kërkojnë në mendjet e tjera.”[3]

Në këto fragmente, ne vërejmë se njerëzit mendjendritur kanë një orientim kategorikisht të ndryshëm nga të tjerët. Mendjendriturit janë njerëz me cilësi të larta në të gjithë dimensionin e tyre të brendshëm, çka dhe i lejon ata të veprojnë në jetë në një mënyrë krejtësisht të ndryshme nga të tjerët. Teksti vazhdon:

“Mendjendriturit kanë kujdes nga tri gjëra: Mandata e Qiellit, nga njerëzit e mëdhenj dhe nga fjalët e një njeriu të urtë. Njerëzit e vegjël nuk e kuptojnë Mandatën e Qiejve, kështu që ata nuk preokupohen nga ajo. Ata nuk i vënë veshin njerëzve të mëdhenj dhe tallen me fjalët e të urtëve.[4]

Mendjendriturit kanë nëntë gjendje të mendjes: për sytë dritën, për veshët depërtimin, për çehren përzemërsinë, për sjelljen e vrazhdë përvuajshtmërinë, për fjalët të vërtetën, për shërbimin nderimin, për dyshimin hetimin, për zemërimin maturinë dhe për ballafaqimin me një mundësi përfitimi, moralin.”[5]

Mendjendriturit ndjekin në jetë një rrugë të ndryshme nga mendjengushtët. Ata i kanë veshët të kthyer nga dija, disiplina, dinjiteti dhe shërbimi, ndërsa njerëzit e zakonshëm, apo “të ulët”, nuk kanë fare veshë për këto gjëra.

Platoni flet për një ndarje të ngjashme të njerëzve në veprën e tij “Republika” e cila përbën edhe dialogun e tij më të gjatë. Një numër shumë i madh veprash i janë kushtuar vetëm interpretimit të këtij dialogu. Unë në fakt nuk kam ndërmend t’i hyj një analize të thellë asnjërës prej pjesëve të këtij dialogu. Faktikisht, do të përqendrohem thjesht dhe ekskluzivisht në ato fragmente që na interesojnë këtu. Siç e theksova më lart, Platoni e ndan realitetin në dy mbretëri: në mbretërinë e përjetshme të mendimit dhe të shpirtit të pastër dhe në mbretërinë e fundme të dëshirave trupore. Pjesa më e madhe e bashkëbisedimit ndërmjet Sokratit dhe nxënësve të tij në dialog, përqendrohet tek filozofi, apo “dijedashësi”, i cili e kupton plotësisht këtë ndarje në ekzistencë dhe jeton sipas idealeve të tij të pastra. Më pas, në dialog, Sokrati përshkruan ata të cilët nuk janë dijedashës, nuk e kuptojnë Realitetin e Vërtetë, ndaj nuk jetojnë ,apo gëzojnë përfitimet e një jete të jetuar sipas parimeve të mençurisë. Ai thotë:

“Ata që nuk kanë eksperiencë në mençuri dhe në virtyte, në mënyrë të vazhdueshme merren me gjëra të kota. Në fillim, ata duket se kanë rënë në fund dhe janë ngritur deri në gjysmë. Pastaj ata qëndrojnë midis dy anëve të jetës së tyre. Të gjendur mes këtyre kufijve, ata nuk shohin kurrë të vërtetën që gjendet mbi ta dhe nuk përpiqen të shkojnë larg. S’kanë qenë kurrë të freskuar nga esenca e realitetit e as nuk kanë shijuar kënaqësinë e pastër të cilën nuk mund ta perceptojnë. Gjithmonë ata shohin poshtë, me kokat e ulura drejt tavolinës. Majmen, ashtu sikurse bagëtitë, bërtasin, kullosin dhe çiftohen. Lakmia i shtyn ata të zihen dhe ta godasin njëri-tjetrin me brirë dhe me shufra hekuri. Për shkak se ata janë të pandjeshëm, e luftojnë njëri-tjetrit. Arsyeja përse ata janë të pandjeshëm është mungesa e vëmendjes nga ana e tyre në kërkimin e freskisë së shpirtit gjë që përbën një cilësi të pastër dhe të vërtetë. Kështu, ata duhet të jetojnë me ëndrrat boshe dhe iluzionet e kënaqësisë së vërtetë. Kënaqësitë e tyre janë të përziera me dhimbje. Në këtë kundërvënie ndjenjash që u jep secilës prej tyre ngjyrën dhe intensitetin e duhur, marrëzia shpie deri tek dashuria për vetveten. Dhe të gjitha këto gënjeshtra janë të ngjashme me ato që Stesikorusi rrëfen gjatë luftës së Trojës në lidhje me fantazmën e Helenës për ata që nuk e dinin të vërtetën.”[6]

Përsa i përket mësimeve të Konfucit, përkufizimi në lidhje me këta dy grupe njerëzish është i qartë: të zgjuarit dhe ata që i kushtojnë vëmendje kënaqësive të larta, dhe injorantët, të cilët i kushtojnë vëmendje kënaqësive të ulëta. Më e mira që mund të bëjnë njerëzit e thjeshtë injorantë është të ngrenë kokat e tyre deri në një pikë të nivelit mesatar, por ata e shpenzojnë shumicën e jetës së tyre të përqendruar në një nivel që është diku midis të ulëtit dhe mesatarit. Si të tillë, ata janë sikurse bagëtitë që kalojnë një jetë të përqendruar në kënaqësi të ngjashme me ato të kafshëve dhe duke zotëruar kështu një shpirt që u përshtatet më shumë kafshëve sesa njerëzve, të cilët zotërojnë një shpirt të pavdekshëm.

Platoni e ilustron dallimin midis filozofëve dhe njerëzve të zakonshëm në vëllimin e shtatë të “Republikës” me anë të alegorisë së tij të famshme të shpellës. Këtu, Sokrati kërkon nga ne të imagjinojmë njerëzit që kanë jetuar në shpellë që nga fëmijëria e tyre, të fiksuar në një pozicion, ku kanë si mundësi shikimi vetëm pjesën e murit përballë tyre.

Ajo që ata nuk shohin dot, është pjesa prapa tyre, një rrugicë e gjatë që të çon drejt daljes së shpellës. Gjithashtu, prapa tyre është një dritë e shndritshme që shkëlqen në mënyrë të tillë që objektet lëshojnë hije në murin që kanë përballë. Njerëzit, me fytyrë përballë murit, merren me hijet në mur, sikur ato të ishin objekte të vërteta dhe reale, duke mos e vënë re se ato janë vetëm hije, apo kopje të objekteve reale. Veshët e tyre buçasin prej tingujve, por ata mendojnë se këto tinguj vijnë nga hijet. Në këtë mënyrë ata trillojnë histori rreth hijeve dhe u japin atyre kuptim. Hijet për këta njerëz përbëjnë “realitetin”.

Por vjen një kohë që ndonjë prej këtyre lloj njerëzish lëviz nga pozicioni i tij i fiksuar dhe kthehet rreth e rrotull për të parë dritën e fortë që shndrit, hijet që ajo krijon dhe shtegun që të çon jashtë shpellës drejt një drite edhe më të fortë. Ai e ndjek këtë shteg, sytë e tij vriten nga drita, derisa të dalë nga shpella dhe të ndriçohet nga drita e plotë e ditës, në botën reale. Ai nuk mund ta shohë dritën e plotë të realitetit fillimisht, sytë duhet të mësohen me të nëpërmjet praktikës. Megjithatë, me kalimin e kohës, ai fillon të shohë mirë dhe qartë dhe rikthehet në shpellë që t’i bëjë me dije të tjerëve errësirën e tyre dhe dritën që mund të bëhet e tyre, në qoftë se ata dëshirojnë. Më pas ai kthehet për të vazhduar rrugën e tij drejt dritës. Ata e luftojnë, inatosen me të dhe përpiqen ta vrasin për idetë e tij që u duken qesharake dhe jashtë realitetit.[7]

Alegoria është e qartë: ca njerëz e përsosin karakterin e tyre me anë të dritës të së vërtetës dhe dijes ndaj e pasojnë këtë rrugë pavarësisht vështirësive. Megjithatë, shumica preferon shpellën e errësirës dhe e shpenzon jetën duke u marrë me synime të lehta dhe me hije, në dëm të kënaqësive të larta që janë pronë e qenieve që zotërojnë një shpirt të pastër. Sokrati vazhdon:

“Ne nuk e kuptojmë se kjo fuqi ndodhet tashmë në shpirtin e çdokujt. Mënyra sipas së cilës çdonjëri nga ne merr dije, krahasohet me atë që u ndodh syve: një njeri nuk mund të sillet nga errësira drejt dritës pa e kthyer gjithë trupin drejt saj. Kështu ndodh edhe me aftësitë tona për të përfituar dije. Çdokush duhet të kthehet së bashku me shpirtin e tij me fytyrë nga bota e qenieve të përkryera, duke lënë pas shpine gjërat e kota, derisa më në fund shikimi t’i përshtatet me manifestimin më të shndritshëm të tyre. Kjo është ajo çfarë ne quajmë mirësi, apo jo?”[8]

Kështu, megjithëse forca për ta jetuar jetën si dashamirës i dijes ekziston tek çdo njeri, vetëm disa prej tyre jetojnë aktivisht me këtë forcë të brendshme. Për ta bërë këtë duhet që gjithsecili të orientohet i tëri drejt Realitetit të Vërtetë dhe t’i rezistojë tundimit të kënaqësive kalimtare, të cilat në rastin më të mirë, janë thjesht kopje të Realitetit të Vërtetë. Për Platonin dhe Konfucin ekzistojnë dy kategori bazë njerëzish në botë: ata që shikojnë dhe të verbrit.

Gyleni u bashkëngjitet Platonit dhe Konfucit, në rastet kur ai paraqet karakteristikat e qenieve njerëzore ideale, karakteristika të cilat i dallojnë ata nga pjesa tjetër e njerëzimit. Njerëzit të cilët janë bartës të idealeve të larta njerëzore, Gyleni i quan me emra të ndryshëm në veprat e tij si “trashëgimtarë të tokës,”[9] “njerëz të idealeve”[10] dhe “njerëz idealë.”[11] Pavarësisht nga emri, ata kanë gjëra të përbashkëta që i dallojnë krejtësisht nga njerëzit e zakonshëm. Sipas këndvështrimit të Gylenit, rinovimi dhe rilindja do të vijnë në botë në përgjithësi dhe në Turqi në veçanti, kur këta njerëz idealë të ngrihen shpirtërisht, moralisht dhe intelektualisht për ta udhëhequr njerëzimin me anë të shërbimit dhe shembullit të tyre vetjak, drejt një epoke të re. Pa njerëz të tillë, shoqëria vazhdon vallëzimin e saj të pakontrollueshëm me të gjitha llojet e ideologjive dhe ndjesive oportuniste, ndaj njerëzit brenda shoqërive të tilla, zor se ngrihen në nivelin e duhur për t’u quajtur me plot gojën “njerëz.” Gylen thotë:

“Disa jetojnë pa u menduar, disa vetëm mendojnë, por nuk mund t’i vënë në zbatim mendimet e tyre… Ata që jetojnë pa u menduar, janë objekte të filozofisë së të tjerëve. Njerëz të tillë vrapojnë gjithmonë nga një model, drejt një modeli tjetër, duke ndryshuar pa pushim strukturën dhe formën, duke e çuar dëm jetën e tyre në mendime dhe ndjenja të devijuara, në çrregullime personaliteti dhe në metamorfoza të karakterit dhe të paraqitjes, pa qenë në gjendje kurrë të jenë vetvetja… Këta njerëz i ngjajnë gjithmonë një pellgu me ujë që është i papastër, i ndenjur dhe me erë të keqe. Të paaftë për të shprehur ndonjë ide sadopak të dobishme për jetën, njerëz të tillë bëhen pashmangshmërisht një burim virusesh, apo çerdhe mikrobesh kërcënuese për jetën.”[12]

Këto janë fjalët e Gylenit, por mund të jenë fare mirë edhe fjalët e Platonit, apo të Konfucit. Këtu Gyleni bën atë që kanë bërë partnerët e tij të këtij trialogu, në sensin e përvijimit të dy llojeve të njerëzve në botë, të njerëzve idealë, ose ndryshe, të atyre që janë të ndërgjegjshëm dhe që punojnë për të arritur idealen dhe njerëzve të rëndomtë. Ajo çfarë njerëzit e rëndomtë kanë të përbashkët mes tyre, është se shpeshherë harrojnë se janë njerëz me vlera. Gyleni vazhdon:

“Këta njerëz janë aq të cekët në mendime dhe aq sipërfaqësorë në pikëpamjet e tyre, saqë imitojnë çdo gjë që dëgjojnë dhe shohin. Ata, si fëmijë, i shkojnë prapa masës së njerëzve tutje e tëhu, duke mos gjetur asnjëherë mundësinë për t’u dëgjuar, apo për t’u bërë të vetëdijshëm e për t’i bërë kështu një analizë ndërgjegjes së tyre. Në fakt, ata kurrë nuk e kuptojnë se zotërojnë vlera që u përkasin vetëm atyre. Ata e jetojnë jetën si të ishin skllevër që nuk pranojnë çlirimin nga dëshirat trupore… Me, apo pa vetëdije, ata e shohin veten të zënë çdo ditë në një, apo shumë rrjeta fatale dhe i dëmtojnë shpirtrat e tyre gjithmonë e më shumë duke i çuar drejt një vdekjeje nga më mizoret.”[13]

Ashtu sikurse banorët e shpellës së Platonit, njerëzit e rëndomtë të Gylenit jetojnë të fiksuar pas kënaqësive trupore të përkohshme, në dëm të kënaqësive të larta që burojnë nga rritja intelektuale, zhvillimi shpirtëror dhe kontributi i dhënë për shoqërinë. Duke vepruar kështu, ata e mohojnë aspektin e tyre njerëzor dhe jetojnë si kafshë. Gyleni në lidhje me objektivin e arritjes së aspektit të plotë njerëzor thotë:

“Njerëzit megjithatë janë larg arritjes së një objektivi të tillë (përsosjes shpirtërore) për shkak të botës së tyre materiale. Për më tepër, mund të thuhet pa frikë se, kur njerëzit janë të pakujdesshëm në lidhje me veprat, apo ekzistencën e tyre, ata bien më poshtë se krijesat e tjera. Njerëzit me intelektin, besimin, ndërgjegjen dhe shpirtin e tyre janë vëzhgues dhe komentues të sekreteve të shenjta që gjenden të fshehura ndërmjet linjave të jetës. Kështu që njerëzit, pavarësisht sesa mund të duken të parëndësishëm, përbëjnë “shembullin më të lartë”, ata janë më të besueshëm se çdo krijesë tjetër. Islami nuk e vlerëson specien njerëzore, pa kaluar në ekstrem. Ajo është e vetmja fe midis gjithë sistemeve të tjera të besimit që i sheh njerëzit si qenie të larta, të ngarkuara me një mision të veçantë dhe të pajisura me potencial dhe talent superior. Sipas Islamit, njerëzit janë superiorë thjesht, sepse janë njerëz.”[14]

Gyleni e thekson qartë këtë pikë edhe pse disa mund të shtrojnë pyetjen, nëse këto pikëpamje islame të tij përbëjnë një këndvështrim të ndryshëm nga ato të njerëzve të tjerë. Siç e theksuam në kapitullin e parë, Gyleni flet për dinjitetin e trashëguar njerëzor dhe për pasurinë morale brenda kornizës së sistemit fetaro-filozofik islam. Qeniet njerëzore, të cilat jetojnë në mënyrë indiferente, apo në kundërshtim me këto vlera të trashëguara, kanë zgjedhur të jetojnë një jetë më të ulët se jeta njerëzore. Fatkeqësisht, shumica e njerëzve zgjedhin pikërisht këtë rrugë.

Megjithatë, nga masa e madhe e njerëzve dalin ca individë të jashtëzakonshëm, të cilët i shohin si të kapërcyera kënaqësitë e përkohshme, të kushtëzuara dhe jetën mondane. Këta individë të përshkruar në mënyra të ndryshme nga Konfuci, Platoni dhe Gyleni, e arrijnë nivelin e njerëzve idealë, ndaj, si të tillë, ata përbëjnë shembujt e ndritur të asaj çfarë është e mundur të arrihet në mbretërinë e jetës njerëzore. Për të tre filozofët e lartpërmendur, shpresa për një jetë të mirë individuale, shoqërore, apo politike, mbetet e gjallë për shkak të këtyre njerëzve, prandaj, të tre këta, argumentojnë sipas mënyrës së tyre domosdoshmërinë që këta individë idealë, të zënë vendin që u takon si udhëheqës të shoqërisë.

Siç theksuam më lart, njeriu superior konfucian dallohet nga pjesa tjetër, për shkak të karakterit të tij moral. Konfuci dhe të tjerët si ai, flasin shpesh në lidhje me virtytet themelore, sipas të cilëve përkufizohet njeriu superior dhe aktualizohet aspekti i tij i thellë njerëzor. Këto virtyte themelore quhen zakonisht “virtytet konstante” të konfucizmit. Ata ndryshojnë në numër sipas mënyrës së të konsideruarit të tyre si “të vogla”, apo “të mëdha”, në varësi të komentuesve, por, pavarësisht kësaj, shërbejnë si një koleksion i tërë i aspekteve karakteriale që duhet të ketë një njeri superior. Këto virtyte janë: ren-humanizmi, mirësia, vullneti i mirë, li– ritualet, etika, prona, ji– drejtësia, zhi– mençuria, xin– besnikëria cheng– sinqeriteti dhe xiao– mëshira. Tradita dëshmon për përmendjen nga Konfuci të të gjitha këtyre virtyteve, madje ka edhe të tjera. Megjithatë, {ren} dhe {li} theksohen më tepër, madje {ren} ka marrë kuptimin e thelbit të të gjithë virtyteve. {Ren} përbën themelin e të gjithë virtyteve, ndaj siç thekson komentuesi Laurence G. Thompson: “Përsosmëria morale është përmbledhur në termin ren… Për Mjeshtër K’ung ajo është bazë për një ideal të tillë të lartë, por që ai nuk ka njohur akoma një person të cilit mund t’i përshtatet plotësisht kjo fjalë.”[15] Fokusimi në {ren} e dallon konfucizmin nga format e tjera të feve, të cilat propozojnë një ideal të tillë të rrënjosur dhe që shfaqet në heqjen dorë nga jeta shoqërore dhe politike, asketizëm, apo në mbajtjen e dietës, në yoga, apo në praktika alkimike të zakonshme për fetë e tjera prezente në Kinë. Tradita Literati, që është emri me të cilën njihet tradita konfuciste dhe e cila bën thirrje për zhvillimin e njerëzve superiorë, me virtyte të larta morale dhe intelektuale, thekson ndërtimin e karakterit pavarësisht prejardhjes. Një i tillë duhet të vihet pastaj në shërbim të shtetit. {Ren} përbën idealin më të plotë moral të mirësisë, humanizmit dhe vullnetit të mirë dhe ky ideal kultivohet tek njeriu me anë të {li}, praktikës së ritualeve. Një histori nga vepra “Pjesë të zgjedhura” shpjegon:

Yen Hui pyet në lidhje me humanizmin {ren} dhe mjeshtri përgjigjet: “Përkushtimi i vetvetes ndaj Ritualeve {li} – ky është humanizmi. Nëse një udhëheqës do t’ia kushtonte vetveten ritualeve, qoftë edhe për një ditë të vetme, njerëzimit do t’i riktheheshin të gjitha mirësitë hyjnore. Përse praktikimi i humanizmit të mos e gjejë burimin së pari në veten e çdo njeriu e pastaj të kërkohet tek të tjerët?”

“A mund ta shpjegoni ç’do me thënë t’ia kushtosh vetveten veprave Rituale?”, pyeti Yen Hui.

“Kurrë mos vështro, pa Ritualin. Kurrë mos dëgjo, pa Ritualin. Kurrë mos fol, pa Ritualin. Kurrë mos lëviz, pa Ritualin.”

“Unë nuk jam aq i zoti”, tha Yen Hui, “Por do të përpiqem të nxjerr mësim nga këto fjalë.”[16]

Nga fragmenti i mësipërm shprehet qartë bindja se pjesëmarrja në format e ndryshme të moralit, etikës dhe ritualeve në çdo dimension të jetës, ka nevojë për një disiplinë e cila nga ana e vet kultivon tek personi që e posedon një karakter mirëdashjeje, mirësie dhe humanizmi. {Ren}, kur njeriu zhvillohet në vetvete, siguron bazën e zhvillimit të tij dhe të virtyteve që ai ka përmes praktikës konstante të {li}. {Ren} këtu funksionon në mënyrë të ngjashme me vullnetin e mirë të teorisë së Kantit, në lidhje me karakterin moral të përshkruar në kapitullin e parë. Pa vullnetin e mirë, asnjë e mirë tjetër nuk është e mundur. Po kështu, pa {ren}, që përbën një anim thelbësor drejt së mirës dhe humanizmit, virtytet e tjera nuk kanë baza.

Ndërsa njeriu superior posedon virtyte të qëndrueshme dhe merr rolin që i takon në shërbim të shoqërisë, ai fiton në shoqëri një fuqi të dukshme me anë të asaj që quhet “morali i dallueshëm.” Termi përkatës në lidhje me këtë virtyt, sipas Konfucizmit është {te}, e përkthyer shpesh si “forcë morale”, apo “integritet.” Integriteti i njeriut superior i qytetëron dhe i frymëzon ata që e rrethojnë duke bërë të mundur njëfarë pushteti mbi ta, në sajë të këtij virtyti. Tek “Pjesë të zgjedhura” lexojmë:

Mësuesi tha: “Në qeverisje, sekreti është Integriteti {te}. Përdoreni atë dhe do të bëheni si ylli polar, gjithmonë shkëlqyes në vendin e vet, ndërsa yjet e tjerë sillen rreth tij.”[17]

Mjeshtri tha: “Në qoftë se ju e përdorni qeverisjen për t’u treguar atyre Rrugën dhe ndëshkimin për t’i mbajtur ata në këtë rrugë, njerëzit do të dalin jashtë kontrollit dhe do ta humbasin ndërgjegjen. Por nëse ju përdorni Integritetin për t’u treguar atyre Rrugën dhe Ritualin për t’i mbajtur ata në këtë rrugë, atëherë ndërgjegjja e tyre do të rritet dhe ata do t’i shikojnë gjithmonë gjërat në thellësi.”[18]

Duke pyetur Konfucin në lidhje me qeverisjen, mbreti Chi K’ang tha: “Si thua ti, në qoftë se unë i siguroj ekzistencën atyre që i binden Rrugës, duke vrarë ata që e injorojnë këtë Rrugë, a do të funksiononte?”

“Si mund të qeverisësh duke vrarë?”, u përgjigj Konfuci. “Ti duhet vetëm të drejtosh zemrën nga ajo çfarë është e virtytshme dhe e dobishme dhe njerëzit do të jenë të virtytshëm dhe të dobishëm. Njerëzit fisnikë kanë Integritetin {te} e erës dhe njerëzit e vegjël Integritetin e barit. Kur era fryn në fushën me bar, ai përkulet.” [19]

Mjeshtri donte të shkonte për të jetuar tek nëntë fise të egra në lindje. Dikush e pyeti: “Si mund ta durosh vulgaritetin e tyre?” “Në qoftë se ndokush me mendje fisnike jeton atje”, u përgjigj Mjeshtri, “si mundet të përbëjë problem vulgariteti?”[20]

Ideja kryesore e këtyre fragmenteve është se {te} përbën një forcë që buron në dhe nga vetvetja, e mjaftueshme për të udhëhequr sjelljet e të tjerëve, kur ajo shfaqet në jetën e një njeriu të lartë. Një njeri i tillë, me anë të shfaqjes së {te}, bën të mundur praninë e vazhdueshme të shumë pak, ose aspak shqetësimeve, gjatë qeverisjes së njerëzve të një shoqërie të caktuar, për shkak se ata janë të frymëzuar nga shembulli i tij i mirë, deri në atë pikë sa, kur ata kanë cilësi të mira, ato dalin në pah me anë të shembullit të tij. Në sajë të këtyre virtyteve, ata ndjejnë brejtje ndërgjegjeje, për shkak të imoralitetit të tyre. Po kështu, për arsyet që thamë më lart, ata do të vazhdojnë t’i shkojnë pas këtij lloj njeriu, drejt së mirës, pavarësisht sakrificave që u duhet të kryejnë. Për shkak të virtyteve të tij, ata do t’i përmirësojnë mënyrat e tyre vulgare të të sjellit dhe për këtë, atij as që do t’i duhet të ushtrojë forcë mbi ta. Bartës i këtyre ideve është besimi konfucian në natyrën bazë të njeriut, që sipas tij, është gjenetikisht e mirë. Konfuci nuk është naiv në lidhje me qeniet njerëzore dhe me mundësitë e tyre për të bërë keq. Ai e ka mjaft të qartë këtë. Megjithatë, mbetet me bindjen se natyra njerëzore, moralisht e mirë, mund të kultivohet me anë të devocionit dhe praktikës së lirë, në sajë të cilësive të trashëguara që e bëjnë të mundur këtë lloj kultivimi. Për më tepër, kjo tregon se natyra njerëzore i përgjigjet demonstrimeve të mirësisë morale duke reformuar vetveten në shumë rrugë të ndryshme, por që të çojnë të gjitha tek kjo lloj mirësie. Në këtë mënyrë, bari i përkulet erës dhe yjet më të vegjël sillen rreth yllit polar. E tillë është fuqia e {te}.

Konfuci argumenton në mënyrë të vazhdueshme, nëpërmjet shembujve nga tradita, se pa shërbimin e njeriut superior dhe virtyteve që ai posedon, shoqëria shkon drejt kaosit. Ajo bie viktimë e materializmit të egër, ritualeve boshe, mendjengushtësisë dhe degradimit moral. Konfuci i bën kështu analizën e thellë shoqërisë së kohës së tij, ndaj mësimet e tij kanë për qëllim vënien e theksit mbi këtë problem të madh. Sipas tij, në shoqëri nuk mund të ketë, as rregull e as harmoni, pa filluar më parë kjo gjë me karakterin e brendshëm të individëve, të cilët më pas, kontribuojnë me anë të virtyteve të tyre morale për shoqërinë nëpërmjet shërbimit qeverisës. Kështu konfucizmi është po aq teori politike, sa ç’është edhe teori morale, apo fetare. Madje ajo është edhe teori humaniste, apo natyraliste, që u jep prioritet individëve të cilët i vënë vetes qëllim të aktualizojnë tek personi i tyre cilësinë më të lartë të mundshme njerëzore, që idealin e përsosmërisë morale dhe intelektuale.

Ashtu si Konfuci, edhe Platoni flet për një teori të zhvillimit moral dhe të qeverisjes politike tek “Republika”, teori e cila përqendrohet në ekzistencën e një njeriu ideal, i cili është dashamirës i dijes, apo “filozof.” Dialogu, me anë të të cilit Platoni ndërton librin, drejtohet nga mësuesi i tij Sokrati. Ai përbën, sipas tij, shembullin më të përshtatshëm të një filozofi të tillë në çdo aspekt. Sokrati simbolizon njeriun ideal, siç del edhe nga dialogu i Platonit dhe si i tillë ai u mëson idealen të rinjve që e rrethojnë. Si jeta, ashtu edhe idealet e tij, përbëjnë mësim për studentët, si për ata që qëndronin me të në Athinën e lashtë, ashtu edhe për ata që lexojnë sot dialogun e Platonit.

Personazhi i Sokratit karakterizohet mirë nëpërmjet dialogut të Platonit, por ndoshta tek veprat “Apologjia”, “Krito” dhe “Phaedo”, ky personazh ilustrohet në mënyrë më dramatike. Sokrati në këta dialogë përballet me gjykatësit e Athinës të cilët e akuzojnë për prishje të rinisë, duke e persekutuar atë. Ai detyrohet t’i nënshtrohet sentencës së dënimit me vdekje dhe siç shkruhet edhe tek pjesa finale e “Phaedo”, detyrohet të pijë helmin, që i jepet nga rojet dhe kështu vdes. Duke mbrojtur veten nga akuzat përpara trupit gjykues, Sokrati artikulon vizionin e tij të jetës ideale njerëzore duke përshkruar kështu llojin më të mirë dhe më të lartë të jetës që duhet jetuar. Në këtë mënyrë ai mbrohet duke thënë se ka jetuar duke u përpjekur që ta kuptojë dhe të arrijë ta jetojë një jetë të tillë, për veten dhe për të tjerët. Ai vazhdon me shpjegime dhe shembuj të kësaj jete të bukur dhe të lartë tek “Krito” dhe “Phaedo” duke paraqitur ditët e fundit të jetës së tij në burg, i vizituar nga studentët.

Virtyti kryesor në trajtimin filozofik që shpjegohet dhe personifikohet me anë të Sokratit, është mençuria. Fjala filozof, sigurisht, do të thotë dijedashës. Megjithatë, kjo gjë shpjegohet në mënyrë mjaft paradoksale tek “Apologjia”. Aty del që filozofi është i zgjuar, sepse ai e di që di shumë pak, ose asgjë. Sokrati është njeriu më i mençur, sepse ai e di se nuk është i mençur, në kundërshtim me sofistët, apo tutorët profesionistë të kohës së tij. Mençuria është pikërisht kjo gjë, njohja e kufijve të dijes njerëzore, veçanërisht, kur procesi i të mësuarit frenohet me anë të arrogancës, apo apatisë. Rezultati i kësaj lloj mençurie të veçantë është një jetë e jetuar me qëllimin e vetëm: grumbullimin e dijes dhe kërkimin e saj, kurdo dhe kudo që të jetë e mundur. Shkurt, Sokrati jeton dhe u propozon të tjerëve të jetojnë një jetë në kërkim të së vërtetës dhe një jetë e tillë bën që çdo gjë të ekzaminohet shumë herë. Prandaj imazhi që Platoni paraqet për mësuesin e tij tek të gjithë dialogët është ai i një njeriu që përpiqet vazhdimisht dhe i nxit edhe të tjerët të përpiqen në të njëjtën mënyrë për t’u dhënë përgjigje pyetjeve në lidhje me natyrën dhe me virtytet e çmuara: si dashuria, bukuria, mirësia, drejtësia e të tjera. Ai është gjithmonë në kërkim të përgjigjeve dhe në hulumtim të thellë për të testuar kështu edhe konkluzionet që duken të palëkundshme. Një jetë e tillë sjell tek njeriu atë që përbën një nga thëniet më të famshme të Sokratit: “Një jetë e pasprovuar, nuk është një jetë e vlefshme.”[21]

Sokrati personifikon karakteristika të tjera të njeriut ideal, apo të filozofit, si kujdesi për shpirtin më shumë sesa për trupin, frikësimi nga veset e këqija, më shumë sesa nga vdekja, si dhe të qenit i paarritshëm nga opinioni i masës. Kjo e fundit është e rëndësishme për çështjen që po trajtojmë. Sokrati i thotë Kritos se ai duhet t/ia jetonte jetën duke kërkuar vetëm opinionin e të mirëve dhe të njerëzve të ndërgjegjshëm e jo atë të masës së gjerë. Kjo masë jep miliarda opinione rreth gjithçkaje dhe ka tendencën të përqendrohet tek fitimi i menjëhershëm material në dëm të realitetit të përjetshëm. Prandaj, Krito duhet të kërkojë opinionin dhe miratimin vetëm të pakicës së mençur. Në thelb të të gjitha këtyre sentencave, qëndron një bindje e thellë morale, se jeta më e mirë dhe më e lartë njerëzore është jeta e virtyteve dhe e cilësive të kultivuara. Madje Sokrati argumenton tek “Republika” se njerëzve të cilët zotërojnë këto cilësi, duhet t’u ngarkohen detyra shtetërore, në të kundërt, çrregullimi dhe tirania janë të pashmangshme.

Ideja se rregulli vjen kur qeveris virtyti, përbën temën themelore të mësimeve të Sokratit dhe temën qendrore të “Republikës”. Ai argumenton se pjesa e virtytshme e një kombi duhet t’i qeverisë të gjitha pjesët e tjera, në mënyrë që rregulli, harmonia dhe mirësia të ekzistojnë në të gjithë popullin. Kjo vlen si në aspektin individual, ashtu edhe në atë kolektiv. Jeta e individëve ecën siç duhet, kur ata qeverisen nga pjesa më e mirë dhe më e çmuar e tyre, nga shpirti i tyre, i cili është brez pas brezi i rrënjosur në vlerat më të larta të mirësisë, së vërtetës dhe drejtësisë. Po kështu, një shoqëri ka rregull, harmoni dhe drejtësi, kur pjesëtarët e saj më të lartë dhe më të mirë, qeverisin mbi pjesën tjetër. Kjo shtresë e lartë dhe e mirë përbëhet nga filozofët, individët me moral të kultivuar që përmendëm më lart, të cilët ai më vonë i identifikon si “gardianët” e shtetit. Sokrati e kupton se disave mund t’iu duket e pabesueshme ideja se filozofi mund të jetë mbret, por megjithatë ai këmbëngul në të. Ai i thotë kështu Glaukonit, njërit prej të rinjve që rrinin me të:

“Derisa filozofët të bëhen mbretër të qyteteve tona, apo derisa ata që tani janë mbretër, të bëhen filozofë të vërtetë, në mënyrë që pushteti politik dhe inteligjenca politike të përputhen dhe derisa natyra e ulët e atyre që vrapojnë pas njëri-tjetrit të mos mposhtet, unë besoj, i dashur Glaukon, se problemet në qytetet tona dhe në gjithë specien njerëzore nuk do të kenë të sosur. Vetëm atëherë, teoria jonë e shtetit, do të lulëzojë dhe do ta shohë sadopak dritën e diellit. Tani, besoj se e kupton përse unë kam heshtur kaq gjatë, pa folur rreth këtyre shqetësimeve. Fjalët e mia synojnë të shpjegojnë vetëm një gjë: si në jetën private, ashtu edhe në atë publike, nuk ka rrugë tjetër, përveç kësaj, për të arritur lumturinë.”[22]

Është e rëndësishme të theksojmë se, në këtë fragment, Sokrati identifikon si njerëz me natyrë të ulët ata që e kërkojnë krejt të vetëm pushtetin politik, apo inteligjencën filozofike dhe jo duke bashkëpunuar me të tjerët. Thelbi i diskutimit këtu është se pushteti politik pa inteligjencën filozofike, çon në tirani dhe korrupsion, ndërsa inteligjenca filozofike pa pushtetin politik, çon në mendjelehtësi dhe kotësi. Njerëzit me pushtet politik, por pa inteligjencën e duhur filozofike do ta përdorin këtë pushtet për të qeverisur me synimin e nxjerrjes së përfitimeve personale dhe për pushtet të pakufizuar. Ata që zotërojnë inteligjencë filozofike, por që nuk synojnë zbatimin e ideve të tyre në politikë, do të humbasin energjitë në vorbullën e intelektualizmit dhe në vogëlsira që nuk kanë ndonjë dobi praktike. Prandaj këto dy aspekte duhet të kombinohen dhe filozofët e vërtetë duhet të qeverisin.

Filozofët e vërtetë, sigurisht janë ata që përshkruam më sipër, ata që kujdesen më shumë për përjetësinë, sesa për realitetet e përkohshme, ata që kërkojnë dritën në vend të errësirës së shpellës, ata që jetojnë si shpirti i tyre i pavdekshëm e jo si kafshë mëkatare të cilave u ngjasojnë shumica e njerëzve. Vetëm individë të tillë, qofshin burra, apo gra, të cilët jetojnë së bashku pa synime për pasurim vetjak edhe në nivelin e jetës familjare, mund ta udhëheqin anijen e shtetit, duke bërë kështu që mirësia, rregulli dhe e vërteta të mbizotërojnë në të gjitha veprat e kryera. Këta filozofë, përpiqen për të vërtetën mbi gjithçka tjetër dhe e kërkojnë atë me qëllimin e të jetuarit sipas saj, individualisht dhe kolektivisht. Asnjë mundësi për harmoni shoqërore dhe politike nuk ekziston jashtë qeverisjes së tyre.

Sokrati e pranon se Republika e tij ideale mund të mos vihet në jetë asnjëherë plotësisht, por, megjithatë, ai këmbëngul në idenë se ata që kujdesen për shoqërinë duhet të përpiqen t’i shkojnë sa më afër asaj. Përndryshe, vetëm anarkia dhe tirania ngelen si opsione të mundshme për shoqërinë. Si Konfuci, ashtu dhe Sokrati, e shohin qartë gjatë gjithë jetës së tyre humnerën, në të cilën mund të zhytet shoqëria, kur ata që nuk kanë lidhje fare me mirësinë dhe të vërtetën, marrin kontrollin e pushtetit. Opsionet kaotike, të pranishme në lashtësi, mbeten të gjalla edhe sot në botën moderne, prandaj, sot, Gyleni shpreh një vizion për udhëheqjen e shoqërisë thellësisht të ngjashëm me atë të kolegëve të tij të lashtë. Për Gylenin, ashtu sikurse edhe për Konfucin dhe Sokratin, shpresa për shoqërinë qëndron ekskluzivisht tek ndikimi i “njerëzve idealë.”

Mendimet e Gylenit në lidhje me botën e islamit dhe veçanërisht me historinë dhe fatin e Anadollit, janë paralele me mendimet e Konfucit për Kinën e lashtë. Të dy i referohen një periudhe madhështore të shkuar, që tashmë nuk ekziston dhe që duhet të rindërtohet. Konfuci, në mënyrë të vazhdueshme, u referohet qeveritarëve, sunduesve dhe formave të tjera udhëheqëse të brezave të shkuar, si shembuj fisnikërie dhe mençurie dhe që tani (në kohën e tij) duhen gjeneruar përsëri, nëse Kina dëshiron ta rikthejë vetveten në madhështinë e shkuar dhe nëse dëshiron të shmangë ndarjen dhe tiraninë. Gjithashtu, edhe Gyleni reflekton në lidhje me të kaluarën e lavdishme të Perandorisë Osmane, një periudhë kur qytetërimi turk ishte në kulmin e tij dhe kur Islami si fe dhe si kulturë arriti të ketë epërsi globale, në përmasa të konsiderueshme. Sipas tij, madhështia e vërtetë e otomanëve qëndronte në përpjekjet e tyre për të arritur idealet e larta, që përbënin të mirën për shoqërinë e asaj kohe, por edhe për ato të ardhmet. Ideale, të cilat në thelbin islam, ishin vënë në jetë nga katër kalifët e parë të periudhës së hershme të islamit, menjëherë pas vdekjes së Profetit Muhamed. Gyleni thotë se ndërsa figura të njohura si: Faraonët, Çezari dhe Napoleoni janë të famshëm për veprat e tyre, këto vepra nuk janë të një natyre me kohëzgjatje të madhe, për shkak se ata u motivuan në thelb, jo nga idealet e larta të njerëzimit dhe nga vizioni për të ardhmen, por nga ambiciet personale, dëshira për pasuri dhe për pushtet. Gyleni, në lidhje me ta, thotë:

“Jeta e tyre heretike dhe e mërzitshme që çoroditi aq shumë njerëz, kurrë nuk qe dhe as nuk mund të bëhet premtuese për të ardhmen në asnjëlloj mënyre. Për ata njerëz ishin të varfrit, të mjerët që duheshin nënshtruar me forcën e komandimit. Ishin ata që vuajtën gjithmonë padrejtësi shoqërore për shkak të interesave personale dhe përfitimit të tyre dhe për shkak të këtyre gjërave ata i jetuan jetët si skllevër, duke mos pasur kurrë liri, pavarësi dhe ndjenja për faj të personave të lartpërmendur.”[23]

Mungesa e idealeve dhe e vlerave të përjetshme për të tashmen dhe të ardhmen, penguan që puna e këtyre figurave të shquara të ketë ndikim pozitiv. Megjithatë, kjo sipas Gylenit nuk ka ndodhur tek kalifët e parë dhe tek otomanët. Ai thotë:

“Në ndryshim nga personat e lartpërmendur, Katër Kalifët e parë Udhëzues dhe Otomanët e mëvonshëm, bënë punë kaq të mëdha, rrjedhoja e të cilave u përhap në botë dhe ndikoi tek njerëzit duke qenë e aftë të konkurrojë me shekujt, sigurisht vetëm për ata që nuk rrethohen nga eklipse të përkohshme. Megjithëse ata jetuan, punuan dhe ikën nga kjo botë, do të kujtohen gjithmonë, do të flitet për ta dhe do të gjejnë një vend në zemrat tona, si njerëz të mirë dhe të admirueshëm. Në çdo cep të vendit tonë, shpirti dhe thelbi i njerëzve të tillë si Allparsllani, Melikshahu, Osman Gazi, Fatihu dhe shumë të tjerë, shkëlqen si gur i çmuar duke sjellë frymëzim në shpirtrat tanë shpresë dhe optimizëm, veti të cilat burojnë nga vizioni i tyre.”[24]

Për Gylenin, ekziston një ndryshim shumë i madh cilësor ndërmjet figurave si: Çezari, Napoleoni dhe Faraonët nga njëra anë, dhe Fatihu, Sulejmani i Mrekullueshëm dhe Katër Kalifët nga ana tjetër. Ndryshimi qëndron tek angazhimi i tyre respektiv, apo tek nënshtrimi ndaj idealeve të larta të mirësisë, moralit, drejtësisë dhe të vërtetës. Ideale të tilla janë baza e vetme e ligjshme e një axhende shoqërore politike, apo kulturore që sjell të mira për epokën përkatëse dhe për të ardhmen. Gylen vëren një rilindje të këtyre idealeve në Turqinë e sotme për shkak se ka dalë në skenë një brez i ri, me njerëz që përpiqen drejt idealeve të larta,. Ai thotë: “Tani ka një numër mjaft të madh përfaqësuesish të lartë dhe dashamirës (apo kandidatë për të qenë të tillë) të shkencës, dijes, artit, moralit dhe virtyteve, njerëz të cilët janë trashëgimtarë të të gjitha vlerave të së kaluarës sonë të lavdishme.”[25]

Gyleni i përshkruan këtu njerëz idealë, në detaje në veprat e tij, por ndoshta më mirë se kudo në librin “Statuja e shpirtrave tanë.” Në këtë libër, ai përdor termin “Njerëz të idealeve”, apo “Trashëgimtarë të tokës” për të përshkruar personat me virtyte morale dhe intelektuale që personifikojnë humanizmin e vërtetë dhe që si të tillë, duhet të udhëheqin shoqërinë në mënyrë që ajo të bëhet e mirë. Në fakt, ashtu siç e paraqet Gyleni, ideja këtu është për njerëzit me kulturë shpirtërore, të cilët duhet të kenë përparësi në jetën tokësore për shkak të drejtësisë së tyre. Zoti ua ka dhënë këtë përparësi si dhuratë, ndaj është përgjegjësi dhe detyrë e tyre që ta përligjin besimin e Zotit. Gyleni citon një fragment nga Kurani i cili i referohet “Teuratit”. Në të thuhet: “Robtë e mi të drejtë do të jenë trashëgimtarët e tokës.”[26] Gyleni vazhdon:

“Pa dyshim, ky premtim i bërë në këtë fragment do të përmbushet një ditë. Padyshim nuk bëhet fjalë vetëm për trashëgiminë në tokë, në kuptimin e ngushtë të fjalës, sepse të trashëguarit e tokës, gjithashtu nënkupton qeverisjen dhe menaxhimin e burimeve të qiellit dhe të hapësirës. Ai do të jetë një dominim universal. Meqenëse ky dominim është i ngjashëm me pushtetin që i jepet një ruajtësi të rendit nga ana e mbretit, është tejet e rëndësishme, madje thelbësore që cilësitë e atyre, të cilët janë caktuar në këto detyra, të jenë në përputhje me vetë detyrën. Prandaj, vetëm kështu, nëpërmjet vënies në jetë të këtyre cilësive, ëndrra mund të bëhet realitet.”[27]

Gyleni vazhdon duke shpjeguar se në kohët e shkuara qytetërimi islam ka mbajtur titullin “Trashëgimtari i tokës”, por e ka humbur këtë pozitë për shkak të dështimit, si në dimensionet e brendshme, ashtu dhe në ato të jashtme, që do të thotë, në mbretërinë e brendshme të zemrës dhe të shpirtit dhe në mbretërinë e jashtme të dijeve bashkëkohore. Shoqëritë myslimane e humbën rrugën e tyre shpirtërisht dhe intelektualisht, duke humbur kështu edhe pozitën e “Trashëgimtarëve të tokës”, pozitë e cila u zu dhe vazhdon të mbahet nga shoqëri të tjera në perëndim. Përgjatë gjithë veprave të tij, Gyleni, në mënyrë të vazhdueshme bën thirrje për rigjallërim të Islamit në terma shpirtërorë dhe intelektualë, për kthimin e tij në identitet, në mënyrë që gjithë njerëzimi dhe bota vetë, të përjetojë një epokë të re të lavdishme të tolerancës dhe paqes. Nëpërmjet veprave të individëve me virtyte të larta, Gyleni shpreson që Islami dhe Turqia në veçanti, të rikthehet në pozitat e liderit të shquar të botës, me qëllim që ta lartësojë drejt kësaj epoke të re.

Është e rëndësishme të vërehet këtu se Gyleni askund në veprat e tij nuk bën thirrje për ndonjë lloj aktiviteti politik, apo qeverisës për të bërë të mundur lindjen e epokës së lartpërmendur. Gyleni nuk është politikan e as teoricien politik, prandaj, ai, në kundërshtim me Konfucin dhe Platonin, nuk bën thirrje për një brez të ri udhëheqësish politikë. Ky përbën një ndryshim thelbësor ndërmjet Gylenit dhe partnerëve të tij të trialogëve të këtij kapitulli dhe atij të ardhshëm. Idetë e Gylenit, që janë literacione të idealeve më të gjera islame, nuk synojnë zbatimin nëpërmjet pushtetit politik. Përkundrazi, Gyleni fokusohet në rithemelimin e një botëkuptimi kulturor, intelektual dhe humanist, që mund të bëhet i mundur nëpërmjet njerëzve të virtytshëm dhe të gatshëm për të shërbyer, që jetojnë në shoqëri të ndryshme dhe kanë role të ndryshme profesionale dhe familjare. “Dominimi” për të cilin flet Gyleni këtu, nuk ka kuptimin e mbizotërimit të një elite udhëheqësish politikë mbi gjithë të tjerët, përkundrazi, ai është dominim dhe mbizotërim i pikëpamjeve të karakterizuara nga paqja, dija, bota shpirtërore, toleranca dhe dashuria. Këto pikëpamje dalin në pah falë miliarda njerëzve, të cilët përmes virtyteve dhe shërbimit ndaj shoqërisë, bëhen të aftë të mbajnë titullin e trashëgimtarit të tokës.

Gylen tek “Statuja e shpirtrave tanë” i kushton një kapitull të tërë numërimit të karakteristikave të trashëgimtarëve të tokës, prandaj në këtë numërim ne vërejmë një theks të vazhdueshëm që nxjerr në pah idealet njerëzore dhe në vizionin e tij, brenda këndvështrimit islam. Ai identifikon tetë cilësi themelore të trashëgimtarëve të tokës,[28] apo siç i quan diku tjetër “njerëzit e idealeve.” Këto karakteristika janë: besimi i përkryer, dashuria, të menduarit shkencor, por që kalon nëpër prizmin e Islamit, vetëvlerësim dhe kriticizëm i pikëpamjeve dhe këndvështrimeve, mendim i lirë dhe respekt për lirinë e mendimit, ndërgjegje shoqërore dhe dëshirë për marrje vendimesh nëpërmjet konsultimeve, të menduar matematik dhe ndjeshmëri artistike.

Kjo listë, në pamje të parë, duket krejtësisht e ndryshme nga lista e virtyteve të njeriut superior të Konfucit, apo të virtyteve të Sokratit, por një vështrim më i hollësishëm zbulon paralelizma të fuqishëm ndërmjet të treve. Besimi i përkryer dhe dashuria për njeriun ideal të Gylenit, i ka rrënjët në pikëpamjet islame që janë të lidhura ngushtë me nënshtrimin ndaj Zotit. Besimi dhe dashuria e përmendur këtu, e kanë kontekstin brenda kornizës së gjerë të referencave të përjetshme që siguron ky nënshtrim ndaj Zotit. Një besim dhe dashuri e tillë, nuk duhet të vendosen gabimisht në vorbullën e kërkimit të përfitimeve të përkohshme materiale, duke e çuar kështu qytetërimin drejt një rruge të materializmit të rëndomtë dhe ndjenjave të ulëta. Ky besim dhe kjo dashuri, duhet të synojë drejt realiteteve të përjetshme në të njëjtën mënyrë, sikurse gardianët e Sokratit. Të menduarit shkencor dhe matematik të trashëgimtarëve të tokës së Gylenit, përbën një veti të rrënjosur në bindjen se e vërteta është një e vetme dhe nuk është e ndarë në kategori të pabarabarta, që çojnë në konflikt midis të vërtetave fetare dhe të vërtetave të arsyes. E vërteta për trashëgimtarët e tokës është e pandashme, ndaj ata përpiqen ta kuptojnë të vërtetën e plotë, duke përdorur si mjet shkencat ekzakte, me qëllim thellimin e njohurive dhe depërtimin tek të fshehtat e kozmosit, si një mënyrë për të lexuar “Librin e Shenjtë” të Krijuesit. Ashtu si njeriu superior i Konfucit, ata kualifikohen në shumë disiplina të dijes, jo vetëm në dijet fetare. Në çështjet e qeverisjes dhe të vendimmarrjes, trashëgimtarët e tokës veprojnë me sytë nga e mira e bashkësisë e jo thjesht nga përfitimet personale. Për më tepër, ata e vlerësojnë konsultimin dhe dialogun, si mënyrën më të mirë për të arritur vendimmarrje sa më të arsyeshme. Ashtu si klasa e gardianëve të Sokratit, ata ia nënshtrojnë vetveten gjykimit dhe analizës së të tjerëve, me qëllim për të arritur një konsensus, që është i pranueshëm për secilin. Ashtu sikurse gardianët e Sokratit dhe njerëzit superiorë të Konfucit, trashëgimtarët e tokës bëjnë jetë të vështirë për arsye se ata punojnë vazhdimisht, diskutojnë në lidhje me idetë dhe pikëpamjet e tyre, e pastrojnë dhe e rinovojnë vetveten dhe idetë e tyre me anë të etjes së tyre për të vërtetën dhe virtytet. Së fundmi, ashtu si gardianët dhe njerëzit superiorë, trashëgimtarët e tokës e vlerësojnë të bukurën kudo që ajo gjendet dhe e dinë se vetëm me anë të ushtrimit të lirë të mendimit dhe krijimit, mund të kultivohen shpirtra të pastër, mund të krijohen vizione të reja të botës dhe të njerëzimit, si në fushën e estetikës, ashtu edhe në atë të filozofisë, qeverisjes, apo kudo tjetër.

Ndryshimi kryesor ndërmjet trashëgimtarëve të tokës së Gylenit dhe njerëzve superiorë të Konfucit, apo gardianëve të Sokratit, qëndron në faktin se të parët janë myslimanë dhe i gjenerojnë pikëpamjet dhe idetë e tyre brenda kornizës së Islamit. Ajo që i mban larg trashëgimtarët myslimanë të tokës, nga të qenit një shoqëri tiranike shtypëse, është ekzaktësisht, ajo që i mban larg edhe gardianët e Sokratit, apo njerëzit superiorë të Konfucit, nga të qenit të tillë, që është një vizion i qartë për të mirën e gjithë njerëzimit dhe njohja e thellë e vlerave të trashëguara të të gjitha qenieve njerëzore, për shkak të dashurisë së tyre për hyjnoren, siç e theksuam edhe në kapitullin e parë. Gyleni i përshkruan këta trashëgimtarë të tokës mjaft qartë. Ai thotë:

“Një njeri me një karakter të tillë, do të shkojë gjithmonë nga fitorja në fitore. Megjithatë, kjo, jo për qëllime personale dhe për grumbullim kapitalesh, por përkundrazi, për të lëvizur dhe aktivizuar idetë njerëzore, ndjenjat dhe aftësitë e tyre në mënyrë që ne të mbruhemi me shumë dashuri, mirësi, ndjeshmëri dhe të jemi në gjendje të përqafojmë gjithçka dhe çdokënd, të rikthejmë dhe të riparojmë lidhjet e ndërprera, të sjellim jetën në pjesët e vdekura të shoqërisë, të bëjmë që jeta të rrjedhë në venat e mirëqenies, duke na bërë ne të ndjejmë kënaqësinë e madhe të ekzistencës. Me gjithçka që një person i tillë ka ai shndërrohet në një njeri të Zotit dhe si mëkëmbës i Tij në tokë, ai është gjithmonë në kontakt me Krijuesin. Të gjitha veprat e këtyre njerëzve janë të kontrolluara dhe të mbikqyrura. Gjithçka që ata bëjnë, e bëjnë sikur ta kenë të dukshme prezencën e Tij inspektuese. Ata ndjejnë atë që Ai ndjen, ata shohin me anë të pamjes së Tij; ata flasin me gjuhën e Shpalljes së Tij, ata i ngjajnë të vdekurit në duart e personit që e lan, në lidhje me Vullnetin e Tij. Burimi i fuqisë së tyre qëndron në njohjen e dobësisë së tyre dhe të paaftësisë e të varfërisë që kanë përpara Tij, ndaj ata gjithmonë përpiqen të bëjnë të pamundurën për të mos gabuar në mënyrë që t’i përdorin sa më mirë aftësitë e tyre të pafundme që iu janë dhënë nga Zoti.”[29]

Trashëgimtarët e tokës së Gylenit, është e qartë, se nuk janë pushtues në emër të Zotit, apo Islamit. Ata nuk janë iniciues luftërash xhihadiste kundër jobesimtarëve. Përkundrazi, ata janë njerëz me virtyte të pabesueshme, me mirësi dhe dashuri të pafundme, të cilët ia kushtojnë vetveten tërësisht idealeve më të larta dhe që përpiqen të krijojnë një botë në të cilën të gjithë njerëzit të kenë mundësinë për të përdorur gjithë potencialin e tyre në çdo fushë të jetës, që nga më luksozja deri tek ajo më transcendentja. Për më tepër, ajo është një botë tek e cila pjesëtarët e bashkësisë përbëjnë një shembull frymëzues për gjithë shoqërinë.

Këta njerëz të idealeve janë të domosdoshëm në çdo shoqëri që ka për bazë punën, të mirën dhe që synon të jetojë për një kohë të gjatë. Pa ata, si idealet, ashtu edhe njerëzit që i artikulojnë ato, janë të destinuar të shpërfillen dhe çdo e mirë që del në pah, është e destinuar të ketë jetë të shkurtër. Gyleni thotë:

“Në qoftë se zyrtarët e një shteti, të orientuar drejt së mirës, përzgjidhen falë fisnikërisë së tyre të shpirtit, idealeve dhe ndjenjave të tyre, shteti do të jetë i fuqishëm dhe i mirë. Një qeveri e formuar nga zyrtarë pa këto cilësi të larta, vërtet quhet qeveri, por ajo nuk është as e mirë e as me kohëzgjatje të madhe. Herët a vonë, sjelljet e këqija të zyrtarëve do të shfaqen si njolla të errëta në fytyrën e saj dhe do ta nxinë atë në sytë e njerëzve.[30]

Sundimi i pushtetit është i përkohshëm, ndërsa sundimi i së vërtetës dhe i drejtësisë është i përjetshëm. Edhe nëse ata nuk ekzistojnë sot, do të jenë fitimtarë në të ardhmen e afërt. Për këtë arsye, politikanët e sinqertë duhet ta rreshtojnë vetveten dhe pushtetin e tyre nga ana e së vërtetës dhe drejtësisë.”[31]

Gyleni, ashtu sikurse edhe partnerët e tij të trialogut, këmbëngul në mendimin se e mira e shoqërisë varet drejtpërdrejtë nga e mira e atyre që e udhëheqin atë, madje, udhëheqësit dhe pjesëtarët e tjerë të bashkësisë që kanë në dorë fatet e njerëzve, duhet të sakrifikojnë të gjitha ambiciet e tyre personale për të mirën e përbashkët. Ata duhet t’ia përkushtojnë plotësisht vetveten shërbimit ndaj njerëzimit, pa reshtur asnjëherë së menduari rreth së ardhmes së tij. Ata janë të pajisur me vlera të përjetshme shpirtërore dhe mbajnë meritën e arritjeve të mëdha në fushën e shkencës dhe të teknologjisë, por duke synuar gjithmonë tek këto vlera të përjetshme. Gyleni thotë për ta:

“Ata do të jenë gjithmonë dashurues të së vërtetës dhe mbështetës të saj kudo, gjithmonë të gatshëm për të lënë familjet dhe shtëpitë, kur është e nevojshme. Duke mos qenë të lidhur me gjërat e kësaj bote, rehatinë, apo luksin, ata do ta përdorin talentin që u ka dhënë Zoti në shërbim të njerëzimit duke hedhur kështu farën për të ardhmen e lumtur. Pastaj, duke kërkuar vazhdimisht ndihmë dhe sukses nga Zoti, ata do të bëjnë më të mirën e tyre për të mbrojtur këtë farë nga dëmtimet, ashtu siç mbron pula vezët e saj. E gjithë jeta e tyre do t’i përkushtohet kësaj rruge të së vërtetës… Këta njerëz të rinj do të bashkojnë botën e thellë shpirtërore, dijet në fusha të ndryshme, idetë kumbuese, temperamentin shkencor dhe aktivizmin e mençur. Asnjëherë të kënaqur me dijet e tyre, ata do të rriten vazhdimisht nga ana shkencore dhe do të pajisen me dije të thella për vetveten, për natyrën dhe për Zotin.”[32]

Gyleni i përshkruan këtu njerëzit idealë në të njëjtën mënyrë, siç është edhe ideja e Sokratit tek “Republika”, si njerëz që ikin nga përfitimet personale, nga kënaqësitë e kësaj bote, nga pasuria dhe rehatia personale. Njerëzit idealë të Gylenit, ashtu sikurse gardianët e Sokratit, nuk bien në tundime të tilla për përfitimin e të mirave të përkohshme, për shkak se natyra e tyre është e ndërtuar në mënyrë të tillë që ata të jenë gjithmonë në kërkim të të vërtetave dhe kënaqësive të përjetshme, në këmbim të atyre që janë të përkohshme. Gjithashtu, ashtu si Sokrati dhe gardianët e ti,j ata nuk janë kurrë të kënaqur me veten dhe me dijet e tyre. Ata gjithmonë synojnë për më lart dhe më larg, të etur për nivele më të larta dijeje, virtytesh, mirësie dhe të vërtetash. Për Gylenin, vetëm atëherë, kur shoqëria turke dhe të gjitha shoqëritë e tjera të përbëhen, apo të ndikohen nga individë të tillë, qytetërimit mbarëbotëror do t’i rikthehet jeta, vitaliteti dhe shëndeti, në vend të vdekjes dhe dekadencës.

Vizioni i Gylenit për udhëheqësit ka kuptim të gjerë dhe funksionon sipas një mënyre që nuk ka lidhje me politikën. Predikimet dhe mësimet e tij nuk përbëjnë në vetvete një sistem qeverisjeje, apo një teori politike, siç përmbanin mësimet e Konfucit dhe idetë e Platonit tek “Republika”. Gyleni është një predikues dhe teolog mysliman e jo një shkencëtar, apo aktivist politik. Ai nuk i nxit pasuesit e tij për të synuar drejt zyrave, apo për të marrë komandën e qeverisjes. Ai nuk bën thirrje për shkatërrimin e sistemeve aktuale të qeverisjes. E ndërsa vizioni i tij për shoqërinë sigurisht përfshin edhe njerëzit idealë që mbajnë pozita autoritare në qeverisje, në shumicën e rasteve, ai nuk bën fjalë fare për këto çështje në terma specifike. Përkundrazi, Gyleni flet për një udhëheqje komunitare të përhapur përgjatë gjithë shoqërisë në profesione të panumërta. Njerëzit e idealeve do t’i japin formë shoqërisë, ashtu siç i japin edhe vetvetes në përputhje të plotë me pikëpamjet e tyre si shkencëtarë, mësues, njerëz të biznesit, punonjës socialë, prindër, punëtorë, punonjës të shërbimit, etj. Ideja është më tepër për një masë të tërë njerëzish, për një lëvizje të tërë që do të zgjedhë me anë të proceseve demokratike njerëz me ideale të larta për të shërbyer dhe për të udhëhequr shtetin. Megjithatë, rezultati përfundimtar është i njëjtë, si për Gylenin ashtu dhe për Konfucin dhe Platonin: ekzistenca e një shoqërie të mirë dhe të qëndrueshme për qytetarët e saj, që mbijeton në sajë të njerëzve të cilët personifikojnë në vetvete idealet më të larta njerëzore, virtytet dhe mirësinë.

Kështu, të tre pjesëmarrësit e trialogut tonë, megjithëse nga këndvështrime të ndryshme dhe epoka të ndryshme historike, kanë kristalizuar për ne një ide qendrore të asaj çfarë kërkohet për të jetuar një jetë të dobishme, si në nivelin individual, ashtu edhe në atë kolektiv. Kjo ide është virtyti intelektual dhe moral. Njerëzit do ta jetojnë jetën plotësisht dhe më me lumturi, kur synojnë drejt kthimit të tyre në njerëz me virtyte intelektuale dhe morale. Për më tepër, shoqëria, si e tërë, arrin zhvillimin e saj më të lartë dhe më pozitiv, kur udhëhiqet nga këta individë me vlera të larta morale dhe intelektuale, të cilët janë të aftë të shohin drejt së mirës së përgjithshme, në vend të së mirës të një grupi të vogël njerëzish të privilegjuar, apo thjesht për veten e tyre. Këta njerëz të virtytshëm do ta udhëheqin shoqërinë në një mënyrë të tillë, që të gjithë anëtarët e saj të kenë mundësi të mëdha për të përsosur vetveten dhe për të nxjerrë në pah maksimalisht kapacitetin e tyre njerëzor.

Pyetja që shtrohet këtu është: Nga do të vijnë njerëz të tillë? Ku do t’i gjejmë ne njerëz të tillë me karakter të lartë dhe udhëheqës të tillë, të cilët do ta çojnë ekzistencën tonë kolektive dhe shoqërore drejt së mirës, së vërtetës dhe drejtësisë? A do të jenë këta njerëz të zbritur nga qielli me formë të plotë dhe të gatshëm për të qeverisur? A ndodhen këto qenie hyjnore midis atyre që ecin krah për krah me ne? Përgjigjja këtu është: Jo, këto njerëz janë njerëz të zakonshëm e jo qenie hyjnore. Ata kanë lindur nga nëna dhe baballarë të zakonshëm, por që duhen rritur dhe edukuar në mënyrën e duhur për t’u bërë simbolet e virtytit, që shoqëria kërkon për të bërë të mundur ekzistencën e saj të plotë. Të tre pjesëmarrësit e trialogut tonë harmonizohen me mendimin se edukimi është mjeti me anë të të cilit, ne, si shoqëri, nxjerrim nga radhët tona këta individë të virtytshëm. Kështu që në kapitullin e ardhshëm do ta vëmë theksin tek teoritë e tyre respektive në lidhje me edukimin. / Shkruar nga B. Jill Carroll*

*https://en.m.wikipedia.org/wiki/B._Jill_Carroll

Referenca[1] Konfuci, The Analekts, 146[2] Po aty, 132[3] Po aty, 176[4] Po aty, 188-9[5] Po aty, 189[6] Platoni, The Republic, 277-278[7] Po aty, 209-211[8] Po aty, 212[9] Gylen, The Statue of Our Souls, 5ff[10] Po aty, 125-126[11] Gylen, Toward a Global Civilization of Love and Tolerance, 128-130[12] Gylen, The Statue of Our Souls, 135[13] Po aty, 135-136[14] Gylen, Toward a Global Civilization of Love and Tolerance, 113[15] Thomson, Chinese Religion, 13[16] Konfuci, The Analekts, 127[17] Po aty, 11[18] Po aty[19] Po aty[20] Po aty, 95[21] Platoni, The Republic, 41[22] Po aty, 165[23] Gylen, The Statue of Our Souls, 124[24] Po aty[25] Po aty, 119[26] Po aty, 5[27] Po aty[28] Po aty, 31-42[29] Po aty, 89[30] Gylen, Pearls of Wisdom, 71-72[31] Po aty, 73[32] Gylen, Toward a Global Civilization