Detyra dhe qëllimi kryesor i jetës njerëzore është të kërkojë kuptimin e saj. Përpjekja për ta arritur këtë, e njohur si edukim, është një proces përsosjeje përmes së cilës ne fitojmë në dimensionet shpirtërore, intelektuale dhe fizike të qenies sonë, pozitën e caktuar për ne si modeli perfekt i krijimit.
Në lindje, nisja e fazës tokësore të udhëtimit tonë prej botës së shpirtrave në përjetësi, ne jemi plotësisht të pafuqishëm dhe në mënyrë të skajshme nevojtarë. Në të kundërt, shumica e kafshëve vijnë në këtë botë si të maturuar ose sikur janë perfeksionuar më parë. Brenda pak orëve, ditëve ose muajve, ata mësojnë gjithçka të nevojshme për mbijetesën e tyre, ashtu edhe si të vendosin lidhje me mjedisin dhe me krijesat e tjera. Për shembull, zogjve ose bletëve për të fituar pjekurinë dhe të gjithë aftësitë fizike dhe sociale u nevojiten njëzet ditë ndërsa ne na nevojiten njëzet vjet apo më shumë për të arritur një nivel të krahasueshëm pjekurie.
Ne kemi lindur të pafuqishëm si edhe të paditur për ligjet e jetës dhe duhet të këlthasim për të marrë ndihmën që na nevojitet. Pas një viti apo më shumë, ne mund të qëndrojmë në këmbët tona dhe të ecim nga pak. Kur ne jemi rreth të pesëmbëdhjetave, shpresojmë të kemi kuptuar ndryshimin midis të mirës dhe të keqes, të dobishmes dhe të dëmshmes. Megjithatë, e tërë jeta jonë do të shkojë në kërkim të përsosjes intelektuale dhe shpirtërore. Detyra jonë kryesore në jetë është të fitojmë përsosjen dhe pastërtinë në mendimin, këndvështrimin dhe besimin tonë. Nga përmbushja e detyrimit tonë si shërbëtorë të Krijuesit, Ushqyesit dhe Kujdestarit, dhe nga depërtimi në të fshehtën e krijimit përmes mundësive dhe aftësive tona, ne kërkojmë të arrijmë në pozitën e krijesës njerëzore të vërtetë dhe të bëhemi të denjë për një lumturi, që është jeta e amshuar në botën tjetër të lartësuar.
Natyra jonë njerëzore është drejtpërsëdrejti në përpjestim me pastërtinë e emocioneve tona. Megjithëse ata që janë plot me ndjenja negative dhe shpirtrat e të cilëve janë ndikuar nga egoizmi, shfaqen si krijesa njerëzore, është e dyshimtë nëse ata janë me të vërtetë njerëz. Pothuajse çdo njeri mund ta drejtojë trupin e tij, por pak mund t’i edukojnë mendjet dhe ndjenjat e tyre. E para krijon një trup të shëndoshë, ndërsa e dyta krijon njeriun spiritual.
Aftësitë tona të bashkëlindura dhe edukimi
Prej kohës së Ibn Miskavajhit[1], aftësitë njerëzore ose “energjitë” kanë qenë ndarë në tri kategori: arsyeja, zemërimi dhe lakmia. Arsyeja përfshin kapacitetet tona të përceptimit, kuptimit, imagjinatës, kalkulimit, kujtesës, mësimit e kështu me radhë. Zemërimi mbulon mundësinë tonë për vetëmbrojtje, të cilën jurisprudenca islame e përcakton si diçka të nevojshme për mbrojtjen e besimit dhe fesë tonë, urtësisë, pasurive, jetës, familjes dhe vlerave të tjera të shenjta. Kurse lakmia emërton forcën e orekseve tona kafshërore:
Njerëzve u është zbukuruar dashuria ndaj gjërave të këndshme, ndaj grave, ndaj djemve e ndaj pasurisë së grumbulluar nga ari e argjendi, ndaj kuajve të stolisur, bagëtisë e bujqësisë. Këto janë kënaqësi të kësaj bote….(3:14)
Këto dhunti gjenden tek çdo krijesë. Megjithatë, nëse në dëshirat, inteligjencën, ose vendosmërinë e tyre për të mbrojtur jetën dhe territorin, këto dhunti janë të kufizuara për të gjithë krijesat, nuk është e njëjta gjë për natyrën njerëzore. Çdo njëri prej nesh është pajisur veçmas me vullnet të lirë dhe obligim konsekuent për të disiplinuar fuqitë e veta. Kjo luftë për disiplinim përcakton natyrën tonë njerëzore. Në bashkim me njëra-tjetrën dhe në përputhje me rrethanat, aftësitë tona janë shpesh të shprehura përmes xhelozisë, urrejtjes, armiqësisë, hipokrizisë dhe mburrjes. Gjithashtu këto duhet të jenë disiplinuara.
Ne nuk jemi të krijuar vetëm nga trupi dhe mendja. Çdo njëri prej nesh ka një shpirt që është e nevojshme të ndjejë kënaqësi. Pa këtë, ne nuk mund të gjejmë lumturinë dhe përsosjen e vërtetë. Kënaqësia shpirtërore është e mundur vetëm përmes dijeve për Zotin dhe besimit tek Ai. Të kufizuar me botën fizike, vetja jonë trupore e veçantë, koha dhe hapësira mund të ndjehen si një burg. Ne mund t’i përvidhemi këtij burgimi përmes besimit dhe adhurimit të rregullt dhe duke u përmbajtur nga ekstremet ndërsa shfrytëzojmë aftësitë dhe kapacitetet tona. Ne nuk duhet të kërkojmë të shkatërrojmë dhuntitë tona, por të përdorim vullnetin tonë të lirë për t’i përmbajtur dhe pastruar ato, për t’i adresuar në drejtim të virtytit. Për shembull, ne nuk shpresojmë të eliminojmë epshin, por ta përmbushim atë në mënyrë të ligjshme nëpërmjet riprodhimit. Lumturia mbështetet në kufizimin e epshit tonë në kufijtë e ligjshëm të turpit dhe pastërtisë morale dhe jo në tërheqjen e shthurjes dhe çoroditjes.
Në të njëjtën mënyrë, xhelozia mund të jetë kanalizuar në rivalitetin e lirë të zilisë pozitive që na frymëzon ne për t’u matur me ata që shquhen për mirësi dhe vepra të lavdërueshme, duke u disiplinuar atje ku duhet për të arsyetuar rezultatet tona në fitimin e njohurive dhe, në fund fare për mirëkuptimin dhe urtësinë. Pastrimi dhe trajnimi i zemërimit çon në bindje dhe vetëpërmbajtje. Disiplinimi i pasionit dhe i dëshirave tona i jep udhë pastërtisë sonë morale.
Nëse çdo virtyt është menduar të jetë në qendër të një rrethi, dhe çdo veprim jashtë qendrës është menduar të jetë një ves, atëherë vesi bëhet i madh nëse ne lëvizim shumë larg prej qendrës. Çdo virtyt si pasojë ka vese të mundshme të panumërta meqë aty është vetëm qendra e një rrethi, por me numër të pakufizuar pikash rreth tij. Eshtë e parëndësishme në cilin drejtim ndodh shmangia, por shmangia nga qendra në çfarëdo drejtimi qoftë është një ves.
Dy janë ekstremet në lidhje me çdo virtyt moral: dobësia ose tepria (deficenca ose eksesi). Dy ekstremet lidhur me urtësinë janë budallallëku dhe finokëria. Për guximin janë burracakëria dhe nxitimi dhe, për pastërtinë morale, janë plogështia dhe zilia e pakontrolluar. Prandaj përsosmëria e një personi, qëllimi themelor i ekzistencës sonë, mbështetet në mbajtjen e kushteve të balancës dhe maturisë në mes dy ekstremeve në lidhje me çdo virtyt. Ali ibn Ebu Talibi ka thënë:
Zoti i ka dalluar engjëjt nga intelekti pa dëshira seksuale, pasione apo zemërim, dhe kafshët me zemërim dhe dëshira pa intelekt. Ai i ka lartësuar krijesat njerëzore duke u falur atyre të gjitha këto cilësi. Prandaj, nëse intelekti i një personi mbizotëron dëshirat dhe egërsinë e tij, ai ngrihet në një pozitë mbi engjëjt, sepse kjo pozitë është arritur nga një krijesë njerëzore me gjithë ekzistencën e pengesave që nuk i shqetësojnë engjëjt.
Përparimi i një komuniteti është i mundur vetëm nga ngritja e gjeneratës së re në nivelin e natyrës njerëzore, jo nga asgjësimi i atyre që janë në udhë të gabuar. Përveç farës të krijuar me besim, traditë dhe vetëdije historike dhe të mbjellë anembanë vendit, atje ku nuk çrrënjoset e keqja, do të shfaqen dhe rriten edhe elementët e rinj të këqinj.
Kuptimi dhe vlera e vërtetë e edukimit
Edukimi nëpërmjet mësimit dhe drejtimi në një rrugë të lavdërueshme të jetës është një detyrë sublime që është tregues i emrit hyjnor Rabb (Zot, Edukator dhe Kujdestar). Nga përmbushja e kësaj detyre, ne arrijmë pozitën e natyrës së vërtetë njerëzore dhe bëhemi një element i dobishëm për shoqërinë.
Edukimi është jetik për shoqërinë dhe për individët. Së pari, natyra jonë njerëzore është në proporcion të drejtë me pastërtinë e emocioneve tona. Ndonëse ata që janë mbushur me ndjenja të këqija dhe shpirtrat e të cilëve janë ndikuar nga egoizmi, ngjajnë të jenë krijesa njerëzore, është e diskutueshme nëse janë vërtet të tillë. Pothuajse çdo njeri mund të jetë i suksesshëm në përgatitjen e trupit të tij, por të paktë janë ata që mund të edukojnë mendjet dhe ndjenja e tyre. Së dyti, përparimi i një komuniteti është i mundur vetëm nga ngritja e brezave që vijnë, në rangun e natyrës njerëzore, jo nga zhdukja e të këqijve. Përveç farërave të fesë, vlerave tradicionale dhe vetëdijes historike që janë mbjellur anembanë vendit, elementët e rinj negativë do të rriten pashmangshmërisht atje ku nuk është çrrënjosur e keqja.
E ardhmja e një kombi varet në rininë e tij. Çdo popull që dëshiron të sigurojë të ardhmen e tij, ashtu siç përkushtohet ndaj fushave të tjera, duhet të harxhojë sa më shumë energji për të rritur brezin e ri. Një komb që lë pas dore rininë e tij, që i braktis ata për hir të ndikimeve kulturore të huaja, vë në rrezik identitetin dhe është subjekt i paqëndrueshmërisë politike dhe kulturore.
Arsyet e indulgjencës së vëzhguar në gjeneratën e sotme si edhe paaftësisë së disa administratorëve dhe vështirësive të tjera mbarëkombëtare, mund të gjenden në rrethanat mbizotëruese dhe në elitën qeverisëse të 25 viteve përpara. Gjithashtu, ata që janë kujdesur për edukimin e brezit të ri në ditët e sotme, do të jenë përgjegjës për veset dhe virtytet që do të shfaqen në 25 vitet e ardhshme. Ata që duan të parashikojnë të ardhmen e një kombi, mund ta arrijnë këtë gjë me përpikmëri duke i dhënë arsimim dhe edukim të plotë brezit të ri. Jeta “e vërtetë” është e mundur vetëm nëpërmjet dijeve. Prandaj, ata që lënë pas dore arsimimin dhe dituritë, duhet të vlerësohen si krijesa të “vdekura,” edhe nëse janë në jetë, sepse ne jemi krijuar për të mësuar dhe për të shprehur me të tjerët çfarë kemi përvetësuar.
Marrja e vendimeve të drejta është e kushtëzuar në zotërimin e një mendjeje të shëndoshë dhe në të qenët i aftë për mendimin e pakontestueshëm. Shkenca dhe njohuritë ndriçojnë dhe zhvillojnë mendjen. Për këtë arsye, një mendje e privuar nga shkenca dhe dijet nuk mund të marrë vendime të drejta, ajo është gjithmonë e ekspozuar ndaj gabimit dhe subjekt për të qenë e mashtruar.
Ne jemi krijesa njerëzore të vërteta vetëm nëse mësojmë, edukohemi dhe frymëzojmë të tjerët. Eshtë e vështirë që t’i vlerësosh si njerëz të vërtetë ata që janë injorantë dhe nuk kanë asnjë dëshirë për të mësuar. Gjithashtu është e diskutueshme nëse janë krijesa njerëzore të vërteta njerëzit e shkolluar që nuk përtërijnë dhe reformojnë veten me qëllim që të sjellin një shembull për të tjerët. Statusi shoqëror dhe meritat e fituara përmes dijeve dhe shkencës lartësohen dhe bëhen më të qëndrueshme nga ato që arrihen nëpërmjet rrugëve të tjera.
Duke i dhënë një rëndësi të madhe mësimit dhe diturive, ne duhet të përcaktojmë se çfarë është për t’u mësuar dhe ditur, kur dhe si duhet ta bëjmë këtë. Ndonëse dituria është një vlerë në vetvete, qëllimi i të mësuarit është për t’i bërë dijet udhërrëfyese të jetës dhe për të ndriçuar rrugën e përsosjes njerëzore. Prandaj, çdo njohuri që nuk përvetësohet është një përgjegjësi për atë që mëson dhe një shkencë që nuk e drejton njeriun drejt qëllimeve të larta është një mashtrim.
Por dija e fituar për një qëllim legjitim është një burim i pashterueshëm bekimesh për atë që mëson. Ata që posedojnë një burim të tillë, zbulohen gjithmonë nga njerëzit si një burim me ujë të ëmbël, dhe e drejtojnë popullin për te e mira. Dija e kufizuar me teori boshe dhe pjesë të papërvetësueshme për t’u mësuar, e cila zgjon dyshime në mendje dhe errëson zemrat, është një “grumbull plehrash” rreth së cilës zhgërryen shpirtrat e dëshpëruar dhe të çoroditur. Prandaj, shkenca dhe dijet duhet të kërkojnë zbulimin e natyrës njerëzore dhe misteret e krijimit. Çdo njohuri, edhe “shkencore,” është e vërtetë vetëm nëse hedh dritë mbi misteret e natyrës njerëzore dhe ndriçon hapësirat e errëta të ekzistencës.
E ardhmja e çdo individi është e lidhur ngushtë me impresionet dhe ndikimet e përjetuara në fëmijëri dhe rini. Nëse fëmijët dhe të rinjtë janë rritur në një klimë ku entuziazmi është stimuluar me ndjenja të larta, ata do të jenë të fuqishëm mendërisht dhe do të manifestojnë moral dhe virtyte të lavdërueshme.
Megjithëse është fundamentale që vajzat të jenë rritur me delikatesë si lulet dhe të jenë edukatore të dhembshura dhe të buta për fëmijët, duhet të jetë treguar kujdesi i duhur që ato të jenë bërë mbrojtëse të paepura të së vërtetës. Përndryshe, ne i kemi transformuar në qenie të pafuqishme dhe të varfra për hir të delikatesës dhe brishtësisë. Ne nuk duhet të harrojmë që luaneshat janë përsëri luanesha!
Familja, shkolla dhe mjedisi
Njerëzit që duan të garantojnë të ardhmen, nuk mund të jenë indiferentë për edukimin e fëmijëve të tyre. Familja, shkolla, mjedisi dhe mjetet e komunikimit masiv duhet të bashkëpunojnë të gjithë për të siguruar rezultatin e dëshiruar. Kundërshtimi i tendencave midis këtyre institucioneve jetike do t’i kushtëzojë të rinjtë në influencat kontradiktore që do t’i shpërqëndrojnë dhe shpërhapin energjitë e tyre. Në veçanti, mjetet e komunikimit masiv duhet të kontribuojnë në edukimin e brezit të ri duke ndjekur edukimin politik të miratuar nga komuniteti. Shkolla duhet të jetë sa më e përsosur në respekt të programit mësimor të saj, të standarteve morale dhe shkencore të mësuesve dhe të kushteve të saj fizike. Një familje duhet të krijojë atmosferën dhe ngrohtësinë e nevojshme në të cilën rriten fëmijët.
Në shekujt e parë të Islamit, mendjet, zemrat dhe shpirtrat përpiqeshin të kuptonin se çfarë miratonte Zoti i qiejve dhe tokës. Çdo kuvendim, diskutim, marrëdhënie dhe eventualitet ishte drejtuar në këtë qëllim. Dhe si rezultat, kushdo që i përmbahej kësaj rruge, merrte vlerësime të drejta dhe energji nga mjedisi që e rrethonte. Dukej sikur gjithçka ishte si një mësues që duhej të përgatiste mendjet dhe shpirtrat e individëve dhe të zhvillonte aftësitë e tij ose të saj për të arritur një nivel të lartë në shkencën islame. Shkolla e parë në të cilën ne marrim edukimin e nevojshëm për të qenë të përsosur, është vatra familjare.
Vatra familjare ka një rëndësi jetike për rritjen e një gjenerate të shëndetshme dhe sigurimin e një sistemi shoqëror ose të një strukture të shëndoshë. Kjo përgjegjësi vazhdon gjatë gjithë jetës. Impresionet që marrim nga familjet tona nuk mund të fshihen deri në fund të jetës sonë. Për më tepër, mbikqyrja e familjes mbi fëmijën në shtëpi, lidhur me fëmijët e një barku tjetër dhe lodrat, vazhdon në shkollë në lidhje me shokët e fëmijës, librat dhe vendet e vizituara. Prindërit duhet t’i ushqejnë mendjet e fëmijëve të tyre me njohuri dhe shkencë përpara se ato t’u jenë pushtuar nga gjërat e padobishme, sepse shpirtrat pa të vërteta dhe dije janë fusha në të cilat rriten dhe kultivohen mendimet dhe idetë e këqija.
Fëmijët mund të marrin një edukatë të mirë në shtëpi vetëm nëse jeta familjare është e shëndoshë. Prandaj, bashkëshortët duhet të marrin përsipër ndërtimin e një vatre familjare të ngrohtë dhe kështu t’i kontribuojnë qëndrueshmërisë së kombit të tyre në veçanti dhe njerëzimit në përgjithësi. Paqja, lumturia dhe siguria në vatrën familjare vendosen me bashkëpunimin reciprok të bashkëshortëve në mendim, moral dhe besim. Çiftet që vendosin të martohen, duhet ta njohin mirë njëri-tjetrin dhe të respektojnë më shumë pastërtinë e ndjenjave, dëlirësinë, ndershmërinë dhe virtytet, se sa pasurinë dhe bukurinë fizike. Djallëzia dhe paturpësia e fëmijëve reflekton atmosferën në të cilën ata janë rritur. Jeta e një familjeje jofunksionale pasqyrohet gjithjë e më shumë në shpirtrat e fëmijëve dhe, për pasojë, në shoqëri.
Në familje, anëtarët më të rritur duhet t’i trajtojnë më të vegjlit me dhembshuri dhe të rinjtë nga ana e tyre të tregojnë respekt për më të moshuarit. Prindërit duhet të duan dhe respektojnë njëri-tjetrin dhe të sillen ndaj fëmijëve të tyre me dhembshuri duke marrë në konsideratë ndjenjat e tyre. Ata duhet t’i trajtojnë të gjithë fëmijët në të njëjtën mënyrë pa diskriminuar asnjërin prej tyre. Nëse prindërit i inkurajojnë fëmijët të zhvillojnë aftësitë e tyre dhe të jenë të dobishëm për veten dhe komunitetin, atëherë ata i kanë dhënë kombit një mbështjetje të re të fuqishme. Nëse ata nuk kultivojnë ndjenjat e duhura tek fëmijët e tyre, ata lëshojnë akrepa në komunitet.
Mirësjellja është një virtyt dhe një vlerësim i madh tek kushdo që gjendet. Ata që janë të mirësjellshëm janë të pëlqyeshëm edhe nëse janë të pashkolluar. Komunitetet pa kulturë dhe arsimim janë si individët e paqytetëruar ku askush nuk mund të gjejë tek ta devotshmëri në shoqëri ose qëndrueshmëri në armiqësi. Ata që besojnë në njerëz të tillë, janë gjithmonë të zhgënjyer dhe, ata që varen tek ta janë lënë, herët ose vonë, pa mbështetje.
Shkolla dhe mësuesi
Një shkollë mund të konsiderohet një laborator që ofron një eliksir që mund të pengojë ose të shërojë sëmundjet e jetës. Ata që kanë njohuritë dhe mençurinë për të përgatitur dhe administruar këtë eliksir, janë mësuesit.
Shkolla është vendi për t’u arsimuar, ku mësohet gjithçka në lidhje me këtë botë dhe me tjetrën. Ajo mund të hedhë dritë në idetë dhe evenimentet jetike, dhe u mundëson studentëve të kuptojnë natyrën e tyre dhe faktorin njerëzor. Një shkollë gjithashtu mund të hapë shpejt rrugën për të zbuluar domethënien e gjërave dhe të ngjarjeve, si rrjedhim e drejton studentin tek mendimi dhe shqyrtimi tërësor. Në thelb, një shkollë është një vend adhurimi ku “njerëzit e shenjtë” janë mësuesit.
Mësuesit e vërtetë mbjellin farën e pastër dhe e ruajnë atë. Ata e okupojnë veten me çfarë është e mirë dhe e moralshme, dhe i drejtojnë dhe udhëheqin fëmijët në jetë dhe në çdo ngjarje që mund të përfshihen. Që një shkollë të jetë një institucion i vërtetë edukimi, studentët duhet së pari të jenë të pajisur me një ideal, me një dashuri për gjuhën e tyre dhe të dinë se si ta përdorin atë në mënyrë sa më efektive, me një moral të shëndoshë dhe me vlera humane të përhershme. Identiteti i tyre shoqëror duhet të ndërtohet në këto themele.
Edukimi është i ndryshëm nga shkollimi. Shumë njerëz mund të mësojnë, por vetëm shumë pak mund të edukohen. Komunitetet e krijuara me njerëz pa një ideal të lartë, mirësjellje dhe vlera njerëzore, janë si individët e paqytetëruar që nuk kanë besnikëri në miqësi ose qëndrueshmëri në armiqësi. Ata që u besojnë atyre janë gjithmonë të zhgënjyer dhe ata që mbështeten tek ta, herët ose vonë do të gjenden pa këtë mbështetje. Rruga më e mirë për ta pajisur veten me vlera të vërteta është një edukim fetar i shëndoshë.
Mbijetesa e një komuniteti varet në idealizmin dhe moralin e pastër, si edhe në arritjen e nivelit të nevojshëm në progresin shkencor dhe teknologjik. Për këtë arsye, duhet të përvetësohen mjeshtëria dhe profesioni, duke filluar së paku në nivelin elementar. Një shkollë e mirë nuk është një ndërtesë ku është dhënë vetëm teori, por një institucion ose laborator ku nxënësit janë përgatitur për jetën.
Durimi dhe këmbëngulja kanë një rëndësi të madhe në edukim. Edukimi i njerëzve është misioni më i shenjtë por gjithashtu dhe më i vështirë në jetë. Përveç se të japin një shembull të mirë personal, mësuesit duhet të jenë mjaft të duruar për të arritur rezultatet e dëshiruara. Ata duhet t’i njohin mirë studentët dhe t’i drejtojnë intelektet, zemrat, shpirtrat dhe ndjenjat e tyre. Rruga më e mirë për t’i edukuar njerëzit është të tregosh një lidhje të veçantë me çdo individ, jo duke harruar që çdo individ është një “botë” e ndryshme.
Shkolla i përgatit nxënësit që të mund të lexojnë, mendojnë dhe flasin si brenda, ashtu dhe jashtë saj. Për këtë arsye, ndonëse duket sikur ka zënë vetëm një pjesë të jetës, në të vërtetë shkolla dominon të gjitha kohët dhe ngjarjet. Për pjesën tjetër të jetës së tyre, nxënësit ripërsërisin çfarë kanë mësuar në shkollë dhe vazhdojnë të ndikohen nga kjo eksperiencë. Mësuesit duhet të jenë të aftë të gjejnë një rrugë për zemrat e studentëve dhe të lënë gjurmë të pashlyeshme në mendjen e tyre. Ata duhet të verifikojnë informacionin që ka kaluar tek studentët nga përpunimi në mendjen e tyre dhe nga prizmi i zemrave të tyre. Një mësim i mirë është më shumë se një informacion i dobishëm apo një aftësi praktike. Ai duhet t’u jepet nxënësve në praninë e së panjohurës. Kjo u mundëson studentëve të fitojnë një vizion të thellë për realitetin e gjërave dhe ta shohin çdo ngjarje si një shenjë të botës së padukshme.
Shërbimet edukative janë shpërndarë në të gjithë botën
Shumë është folur dhe shkruar rreth edukimit. Ne do ta propozojmë këtë subjekt nga tre këndvështrime të ndërsjellta: human-psikologjik, nacional-social dhe universal.
Ne jemi nën ndikimin serioz të mendimit perëndimor bashkëkohor i cili, pa dyshim, për disa shekuj është superior në shumë aspekte. Ndonëse brenda këtij mendimi ka gjithashtu disa difekte që burojnë në veçanti nga periudhat historike përmes së cilave ka kaluar dhe nga kushtet specifike të krijuara prej tyre. Në mesjetë, kur Europa ishte duke jetuar në një rend shoqëror teokratik të drejtuar nga kisha ose nga monarkët e emëruar nga kisha, mendimi perëndimor takohej me botën islame veçanërisht përmes Andaluzisë dhe kryqëzatave. Përveç faktorëve të tjerë, ishte kjo pikë takimi që hapi dyert për lëvizjet reformuese dhe periudhën e rilindjes. Së bashku me faktorët e tjerë, siç janë mungesa e hapësirave, varfëria, rrugët për të plotësuar nevojat gjithmonë në rritje, fakti që disa shtete ishuj si Anglia ishin të prirura për transportin detar, gjithashtu çuan në zbulimet gjeografike përtej detit.
Stimuli i parë për të gjitha këto zhvillime ishte plotësimi i nevojave materiale. Këto zhvillime të shoqëruara me studime shkencore në kundërshtim me kishën dhe pedantizmin e krishterë mesjetar, krijuan një konflikt për europianët në mes fesë dhe shkencës.[2] Kjo shkaktoi përçarjen midis fesë dhe shkencës dhe shkëputjen e lidhjeve mes shumë njerëzve dhe fesë. Ky zhvillim, në fund të fundit, çoi në evoluimin e materializmit dhe komunizmit. Në gjeografinë sociale, njerëzimi u përballua me elementët më dramatikë të historisë perëndimore siç ishin shfrytëzimi global, konfliktet pa fund bazuar në interesa, dy luftërat botërore dhe ndarja e botës në blloqe politike dhe ekonomike.
Perëndimi e ka mbajtur botën nën kontrollin ekonomik dhe ushtarak për disa shekuj. Në shekujt e fundit, konflikti midis fesë dhe shkencës ka pushtuar shumë qarqe intelektuale. Lëvizjet iluministe që filluan në shekullin e tetëmbëdhjetë i shihnin krijesat njerëzore vetëm nga mendja. Në ndjekje të saj, lëvizjet materialiste dhe pozitiviste i shihnin njerëzit vetëm si entitet material apo fizik. Dhe si rezultat, krizat shpirtërore ndiqnin njëra-tjetrën. Nuk e ekzagjerojmë nëse themi që këto kriza dhe mungesa e kënaqësisë shpirtërore ishin faktori kryesor prapa konfliktit të interesave që pushtoi dy shekujt e fundit dhe arriti kulmin e tij në dy luftërat botërore.
Si posedues të një sistemi besimi me një histori dhe esencë të ndryshme, ne kemi disa gjëra themelore për t’i dhënë Perëndimit, me të cilin ne kemi lidhje të thella ekonomike, sociale dhe madje ushtarake, dhe po ashtu njerëzimit. Në krye të këtyre qëndron kuptimi dhe pikëpamja jonë për natyrën njerëzore. Ky këndvështrim nuk është ekskluziviteti ynë, por nuk është as subjektiv, më saktë është një këndvështrim objektiv që tregon çfarë ne jemi realisht.
Ne jemi krijesa të krijuara jo vetëm nga trupi apo mendja, nga ndjenjat apo shpirti. Më drejt, ne jemi një kompozim harmonik i të gjithë këtyre elementëve. Çdonjëri prej nesh është një trup që përpëlitet në një rrjet nevojash si edhe një mendje që ka nevoja më të ndjeshme dhe vitale se trupi dhe është shtyrë nga shqetësimi rreth së kaluarës dhe së ardhmes t’u japë përgjigje pyetjeve të tilla si, “Ç’jam unë? Ç’është kjo botë? Çfarë duan nga unë jeta dhe vdekja? Kush më solli mua në këtë botë dhe cili është qëllimi? Ku jam duke shkuar dhe cili është qëllimi i jetës? Kush është drejtuesi im në këtë udhëtim tokësor?”
Për më tepër, çdo person është një krijesë me ndjenja që nuk mund të shlyen nga mendja dhe një krijesë me shpirt përmes të cilit ne fitojmë identitetin esencial human. Çdo individ është i përbërë nga të gjitha këto gjëra. Kur një mashkull ose femër rreth të cilit sillen të gjitha metodat dhe përpjekjet, është konsideruar dhe vlerësuar si një krijesë me të gjitha këto aspekte dhe kur të gjitha nevojat i janë përmbushur, ne do të arrijmë lumturinë e vërtetë. Në këtë pikë, përparimi dhe zhvillimi i vërtetë njerëzor në lidhje me qenien tonë esenciale është i mundur vetëm përmes edukimit.
Për ta kuptuar rëndësinë e edukimit, nevojitet që vetëm të vështrojmë një ndryshim midis nesh dhe kafshëve. Në fillim të udhëtimit nga bota e shpirtrave që shtrihet në përjetësi, në vendqëndrimin tokësor, ne jemi të pafuqishëm, në nevojë dhe në pozicionin e mjerueshëm në pritje të gjithçkaje nga të tjerët.
Kafshët megjithatë vijnë ose janë sjellë në këtë botë si të kenë arritur perfeksionin në një botë tjetër. Brenda dy orëve, dy ditëve ose pas dy muajve nga lindja e tyre, ato mësojnë gjithçka është e nevojshme për t’u ditur për marrëdhëniet me universin dhe ligjet e jetës dhe posedojnë zotësi. Fuqia për të jetuar dhe aftësia për të punuar që na merr ne 20 vjet për ta fituar, është arritur nga një zog ose bletë në 20 ditë. Më saktë, ata kanë lindur me këto aftësi. Kjo do të thotë që detyra thelbësore për një kafshë nuk është të bëhet e përsosur përmes mësimit dhe evoluimit nga fitimi i njohurive apo duke kërkuar ndihmë nëpërmjet shfaqjes së dobësisë së saj. Detyra e saj është të punojë në përputhje me aftësitë natyrore dhe kështu aktivisht t’i shërbejë Krijuesit.
Në anën tjetër, ne njerëzit duhet të mësojmë gjithçka kur vijmë në këtë botë, sepse jemi të paditur rreth rregullave të jetës. Në fakt në njëzet vjet apo gjatë gjithë jetës sonë ne nuk mund ta mësojmë plotësisht natyrën dhe domethënien e normave dhe kushteve të jetës, ose lidhjen tonë me universin. Ne jemi sjellë në këtë botë të dobët dhe të pafuqishëm. Për shembull, ne mund të qëndrojmë në këmbët tona vetëm pas një apo dy viteve. Përveç kësaj, tërë jeta jonë shkon për të mësuar se çfarë është vërtet në interesin tonë dhe çfarë nuk është. Vetëm me ndihmën e një jete shoqërore mund të kthehemi drejt interesave tona dhe të shmangim rrezikun.
Kjo do të thotë që detyra jonë esenciale, si një krijesë që ka ardhur në këtë bujtinë kalimtare me një natyrë të pastër, është të arrijmë qëndrueshmëri dhe qartësi në mendim, imagjinatë dhe besim me qëllim që ne të mund të fitojmë një “natyrë të dytë” dhe të aftësohemi për të vazhduar jetën tonë në “tjetrën, në botërat shumë më të lartësuara.” Për më tepër, duke kryer detyrat tona si shërbëtorë, ne duhet të aktivizojmë zemrat, shpirtrat dhe të gjitha aftësitë tona të brendshme. Nga përqafimi i botëve tona të brendshme dhe të jashtme, ku qëndrojnë misteret dhe enigmat e panumërta, ne duhet të kuptojmë sekretin e ekzistencës dhe kështu të ngrihemi në rangun e një krijese njerëzore të vërtetë.
Konflikti mes fesë dhe shkencës dhe produkti i tij, materializmi, e ka vështruar natyrën, si dhe krijesën njerëzore, si një akumulim material krijuar vetëm për të përmbushur nevojat fizike. Si rezultat, ne jemi duke përjetuar katastrofën e përgjithshme të mjedisit.
Le të analizojmë. Një libër është një manifestim material, në formën e fjalëve, i një ekzistence “shpirtërore” në mendjen e shkrimtarit. Nuk ka një konflikt midis këtyre dy mënyrave për të shprehur të njëjtat vërtetësi dhe ide në dy “botë” të ndryshme. Gjithashtu, një ndërtesë ka një ekzistencë shpirtërore në mendjen e arkitektit, “fatin ose paracaktimin” në formën e një plani, dhe një ndërtim në formën e ekzistencës materiale. Nuk ka një konflikt në mes rrugëve të tri botëve të ndryshme për të shprehur të njëjtin kuptim, përmbajtje dhe vërtetësi. Të vështrosh për konflikt këtu nuk është asgjë më shumë se një përpjekje e dështuar.
Në të njëjtën mënyrë, nuk ka një konflikt në mes të Kur’anit, shkrimeve hyjnore, (që vijnë nga atributi i të folurit i Zotit), universit (që vjen nga atributet e Tij për fuqi dhe vullnet) dhe shkencës që i ekzaminon ato. Universi është një libër i shenjtë (Kur’ani) madhështor që rrjedh nga atributet e Zotit për fuqi dhe vullnet. Me fjalë të tjera, nëse terminologjia është e përshtatshme, universi është një Kur’an i madh i krijuar. Në përgjigje, duke qenë një shprehje e ligjeve të universit në një formë të ndryshme, Kur’ani është një univers që ka qenë kodifikuar dhe shkruar në letër. Në domethënien e saj të vërtetë, feja nuk kundërshton apo kufizon shkencën dhe studimin shkencor.
Feja i orienton shkencat, përcakton qëllimin e tyre të vërtetë dhe vendos moralin dhe vlerat njerëzore universale para tyre si udhërrëfyes. Nëse kjo e vërtetë ka qenë kuptuar në Perëndim dhe nëse është zbuluar kjo lidhje midis fesë dhe dijeve, gjërat nuk kanë shumë ndryshim. Shkenca nuk duhet të ketë bërë më shumë të këqija se të mira dhe as të ketë hapur rrugën për prodhimin e bombave dhe të armëve të tjera vdekjeprurëse.
Sot pretendohet që feja është përçarëse dhe hap rrugën për vrasjen e të tjerëve. Ndonëse nuk mund të mohohet që feja, posaçërisht Islami, nuk ka udhëhequr shfrytëzimin e pamëshirshëm të njeriut në shekujt e fundit, veçanërisht luftërat dhe revolucionet e shekullit të njëzetë që vranë miliona njerëz, që lanë prapa edhe më shumë të pastrehë, të veja, jetimë dhe të gjymtuar. Materializmi shkencor është një pikëpamje mbi jetën dhe botën që e ka ndarë vetveten nga feja dhe një përplasje interesash që shkaktuan këtë shfrytëzim.
Gjithashtu ndotja mjedisore është, për shkak të materializmit shkencor, një tipar dallues i mendimit modern perëndimor. Në themel të kërcënimit global të ndotjes është koncepti, shkaktuar nga mosbesimi shkencor, që natyra është një akumulim i gjërave që nuk kanë vlera të tjera veç pikëtakimit me nevojat fizike. Në fakt, natyra është më shumë se një grumbull material apo një akumulim objektesh, ajo ka një shenjtëri të përcaktuar sepse është arena në të cilën janë manifestuar Emrat e Bukur të Zotit.
Natyra është një demonstrim i bukurisë dhe qëllimit që manifeston domethëniet e thella dhe të gjera në formën e pemëve që zënë rrënjë, luleve që çelin, fruteve që japin shije dhe aromë, shiut, rrëkeve të ujit që rrjedhin, ajrit që thithim dhe nxjerrim dhe plehut që ushqen krijesat e panumërta. Prandaj ajo e bën mendjen dhe zemrën e një njeriu si një hoje me nektarin që ka dhuruar për të, që shtegton si një bletë me gjykimin dhe aftësinë për përsiatje. Vetëm mjalti i besimit, virtytit, dashurisë për njerëzimin dhe për të gjitha krijesat për hir të Krijuesit, ndihmës për të tjerët, vetësakrifikimi në atë shkallë që i paraprin pasionit të jetës me qëllim që të tjerët të mund të jetojnë, dhe shërbimi për të gjithë krijesat rrjedh nga kjo hoje.
Siç është shprehur Bediuzzamani (Said Nursi), është në domethënien e edukimit ta shohë ndriçimin e mendjes tek shkenca dhe dijet, dhe dritën e zemrës tek besimi dhe virtyti. Kjo domethënie, që i bën studentët të fluturojnë me dy krahë në qiejt e njerëzimit dhe ta kërkojnë pëlqimin e Zotit përmes shërbimit për të tjerët, ka shumë gjëra për të ofruar. Ajo e çliron shkencën nga materializmi, nga të qenit një faktor i dëmshëm, në faktor të dobishëm nga perspektiva materiale dhe spirituale dhe, nga të qenit një armë vdekjeprurëse. Një domethënie e tillë, me fjalët e Ajnshtajnit, nuk do ta lejojë fenë të qëndrojë e paralizuar. Ose nuk do të lejojë që feja të jetë perceptuar si diçka e shkëputur nga inteligjenca, jeta dhe të vërtetat shkencore, dhe si një institucion fanatik që ndërton mure ndarës midis individëve dhe kombeve.
Duke i shërbyer njerëzores përmes edukimit
Për shkak të zhvillimeve të shpejta në transport dhe komunikacion, bota është bërë një fshat global. Kombet janë ekzaktësisht si fqinjët që gjenden në derën tjetër. Ndonëse ne mund të kujtojmë që në një botë si kjo, ekzistenca e kombeve mund të jetë siguruar vetëm nga mbrojtja e karakteristikave specifike të tyre. Në një mozaik të unifikuar të kombeve dhe shteteve, ata që nuk do të mund t’i mbrojnë cilësitë e veçanta, “modelet dhe konstruksionet” do të zhduken. Si në të gjithë kombet e tjerë, karakteristikat tona esenciale janë feja dhe gjuha, historia dhe mëmëdheu. Ajo që Jahja Kemal, një poet dhe shkrimtar i famshëm turk, shprehte me emocion të madh në Rajonet pa një thirrje për lutje, ishte kultura dhe qytetërimi ynë ardhur nga Islami dhe Azia Qendrore dhe mbruajtur për shekuj në Anadoll, Europë dhe madje në Afrikë.
Një çështje në lidhje me këtë është në vijim. Midis njerëzve ekziston shprehja: “Njeriu ka nevojë për hirin e fqinjit të tij!” Nëse ju nuk keni hirin e duhur për të tjerët, askush nuk do të godasë ndonjë vlerë tek ju. Siç u përmend edhe më sipër, ne kemi më shumë për t’i dhënë njerëzimit se ç’kemi për t’i marrë. Sot organizatat vullnetare ose joqeveritare kanë krijuar kompani dhe fondacione dhe janë duke u shërbyer me entuziazëm të tjerëve. Pranimi në shkallë të gjerë i institucioneve edukative që janë shpërndarë në të gjithë botën, pavarësisht nga vështirësitë e mëdha financiare me të cilat janë përballur, dhe faktit që ato janë konkurruese dhe shpesh lënë pas për një kohë shumë të shkurtër institucionet homologe në perëndim, duhet të provojë që çfarë kemi thënë, nuk mund të mohohet.
Ashtu si populli turk, ne kemi akumuluar shumë probleme nga shekujt e kaluar. Në themel të këtyre problemeve qëndron gabimi ynë i përmbledhur në pamjen e jashtme të Islamit dhe në shpërfilljen e margaritarëve të tij të brendshëm. Pastaj ne filluam të imitojmë të tjerët dhe hamendësuam që ekzistonte një konflikt midis Islamit dhe shkencave të natyrës. Ne arritëm në këtë konkluzion pavarësisht nga fakti që tek e fundit, shkenca nuk është më shumë se zbulimi i ligjeve hyjnore që manifestojnë atributet e Zotit për fuqi dhe vullnet, dhe shprehje e ndryshme e Kur’anit që rrjedh nga atributi i të folurit i Zotit. Kjo shpërfillje, për pasojë, çon në despotizmin e dijeve, mendimit dhe qeverisjes, në një drejtim të pashpresë ku kaosi përfshin të gjithë individët dhe institucionet, në punën tonë është i pranishëm konfuzioni dhe nuk tregohet kujdes për ndasitë e punëtorisë.
Më shkurt, tre armiqtë tanë më të mëdhenj janë injoranca, varfëria dhe përçarja e brendshme. Dijet, kapitali i punës dhe bashkimi mund të luftojnë kundër tyre. Paditurisë që është problemi më serioz, duhet t’i kundërvihemi me arsimim, që ka qenë gjithmonë rruga më e drejtë për t’i shërbyer vendit tonë. Tani që ne jetojmë në një botë globale, edukimi është mënyra më e mirë për t’i shërbyer njerëzimit dhe për të vendosur një dialog me qytetërimet e tjera.
Më së pari nga gjithçka tjetër, edukimi është një shërbim human sepse ne jemi sjellë në këtë botë për të mësuar dhe për t’u përsosur përmes arsimimit. Bediuzzamani tregon kujdes për zgjidhjet dhe të ardhmen duke thënë: “Qëndrimi i vjetër ndaj çështjeve është i pamundur. Ose një qëndrim i ri ose asgjësim.” Duke u shprehur që “çështjet polemizuese nuk duhet të diskutohen me udhëheqësit shpirtërorë të krishterë,” ai hapte dialogun me anëtarët e feve të tjera. Si Mevlana Xhelaledin Rumi i cili pati thënë: “Një nga këmbët e mia është në qendër dhe tjetra është në shtatëdhjetë e dy botërat (popujt e të gjithë kombeve), si një kompas, ai bënte një rreth të gjerë që përfshinte të gjithë monoteistët. Duke lënë të kuptohet se ditët e terrorit janë përtej, Bediuzzamani thoshte: “Fitorja me njerëz të qytetëruar është përmes bindjes” dhe në këtë mënyrë vinte në dukje që dialogu, bindja dhe diskutimi bazuar në prova janë thelbësore për ata që kërkojnë t’i shërbejnë fesë. Duke deklaruar që “në të ardhmen njerëzimi do t’i kthehet dijes dhe shkencës dhe do të qeverisin arsyeja dhe fjalët”, ai inkurajonte njohuritë dhe dialogun. Përfundimisht, duke lënë mënjanë politikën dhe angazhimin e drejtpërdrejtë në politikë, ai piketoi linjat bazë për besimin e vërtetë dhe shërbimin kombëtar në këtë kohë dhe në të ardhmen.
Nën dritën e parimeve të tilla, unë i kam inkurajuar njerëzit t’i shërbejnë vendit në veçanti dhe njerëzimit në përgjithësi, përmes arsimimit. Unë u kam bërë thirrje atyre ta ndihmojnë popullin për t’u arsimuar dhe zhvilluar duke hapur shkolla të reja. Padituria mund të jetë mposhtur përmes arsimimit, varfëria përmes punës dhe kapitalit dhe përçarja e brendshme, përmes bashkimit, dialogut dhe tolerancës. Si zgjidhja e çdo problemi në këtë jetë varet plotësisht nga vetë krijesa njerëzore, edukimi është mjeti më efektiv për këtë, pa i kushtuar vëmendje nëse ne kemi një sistem politik dhe shoqëror të paralizuar apo që funksionon si zembreku i orës.
Shkollat
Pasi qeveria dha leje për hapjen e shkollave private, shumë njerëz zgjodhën vullnetarisht të harxhonin kursimet e tyre në shërbim të vendit, në vend të kalimit në botën tjetër pas një ekzistence të zbrazët. Në fakt, njerëzit e kanë realizuar këtë me entuziazmin e adhurimit. Eshtë e pamundur për mua që t’i njoh të gjitha shkollat që janë hapur këtu dhe jashtë vendit. Me qënë se unë vetëm kam propozuar dhe nxitur aksione të tilla, nuk mund të di madje dhe emrat e shoqërive që hapën shkolla ose vendet ku janë hapur shkollat.
Megjithatë, unë e kam ndjekur këtë çështje me një shtrirje të qartë në shtyp dhe në serinë e shkrimeve të shkruara nga gazetarë të shquar, si Ali Bajramogllu, Shahin Alpaj dhe Atëllgan Bajar. Shkollat janë hapur me radhë nga Azerbajxhani në Filipine, nga Shën Petërburgu (kryeqyteti i Rusisë cariste) në Moskë (kryeqyteti i Rusisë komuniste) dhe, me ndihmën dhe kompetencën e bashkëqytetarit dhe biznesmenit të suksesshëm çifut Yzeir Garih, në Jakutsk. Këto shkolla janë hapur pothuajse në të gjitha vendet, përjashtuar vendet si Irani, ku nuk është dhënë leje.
Shkrimtarët dhe dijetarët që kanë vizituar shkollat, konfirmojnë që ato janë financuar nga organizata vullnetare në Turqi. Në shumë ose në të gjitha ato, bursat e studentëve janë një pjesë e rëndësishme e këtij financimi. Administratorët lokalë japin një kontribut të rëndësishëm duke siguruar ndërtesat, drejtuesit dhe mësuesit kur është e nevojshme. Mësuesit, që i janë përkushtuar shërbimit për vendin, kombin e tyre dhe njerëzimin, duke gjetur kuptimin e jetës në shërbim të të tjerëve, punojnë me entuziazëm me një rrogë të vogël.
Në fillim, disa nga funksionarët tanë të marrëdhënieve me jashtë hezitonin për të dhënë mbështetjen e tyre, por ata nuk e kuptonin se çfarë ishin duke bërë. Megjithatë sot shumë prej tyre u japin mbështetje shkollave. Përveç kësaj, dy presidentët e fundit turq, të nderuarit Turgut Ozal dhe Sulejman Demirel, si edhe ish-kryetari i parlamentit, Mustafa Kalemli dhe ish-ministri i jashtëm, Hikmet Çetin, kanë dhënë mbështetjen e tyre për këto përpjekje duke vizituar posaçërisht shkollat.
Këtu ka vend për të treguar vëzhgimet e Ali Bajramoglu, që është një gazetar i cili ka vizituar shumë nga këto shkolla. Ai është shprehur:
Këto shkolla nuk japin ashtu siç mendohet edukim fetar ose të përfshijnë aktivitete edukative në një mjedis fetar. Ato janë krijuar në bazë të modelit të shkollave të larta të Anadollit, me paisje teknike dhe laboratore të një cilësie të lartë. Mësimet jepen brenda programit mësimor të përgatitur nga Ministria e Arsimit dhe Edukimit Kombëtar. Subjektet fetare madje nuk janë mësuar. Në fakt, gazetari Ali Bulaç që i ka vizituar këto shkolla, i referohet përshtypjeve të tij që tualetet me qëllim nuk mbaheshin shumë të pastra për të shmangur idenë që lutjet mund të ndjekin pastërtinë. Aktivitetet zhvilloheshin brenda strukturës së ligjeve aktuale të çdo vendi dhe filozofisë edukative. Për shembull në Uzbekistan, pasi studentët mësonin turqisht dhe anglisht në klasat përgatitore, studionin shkencë në anglisht nga mësues turq dhe tema sociale në gjuhën uzbeke nga mësues uzbekistanas. Nuk është një qëllim në vetvete dhënia e njohurive fetare ose edukimi fetar.
Administratorët lokalë janë më të vetëdijshëm për laicizmin, ose madje më shumë se kaq, se qeveria turke. Kjo shpjegohet nga gazetarët si Shahin Alpaj, Atëlgan Bajar dhe shumë të tjerë, në një mënyrë të përafërt me vëzhgimin e Ali Bajramoglu, që këto vende nuk kanë një interes të papërfillshëm në lidhje me këto shkolla për të ardhmen. Në fakt, duke folur në ceremoninë e hapjes së shkollës në Moskë, kryetari i zyrës për edukimin kombëtar tha: “Dy janë ngjarjet më të rëndësishme në historinë aktuale të Rusisë. Njëra, udhëtimi i Gagarinit në hënë dhe tjetra, hapja e shkollës turke këtu!” Ai e përshkroi këtë si një ngjarje historike.
Për disa, kjo jetë konsiston në pak ditë të kaluara në këtë bujtinë tokësore në kërkim të përmbushjes të dëshirave të egos. Njerëzit e tjerë kanë një pikëpamje të ndryshme dhe kështu i japin jetës një kuptim të ndryshëm. Për mua, kjo jetë përbëhet nga disa frymëmarrje në udhëtimin që fillon në botën e shpirtrave dhe vazhdon përjetësisht ose në parajsë, ose mos e dhëntë Zoti, në ferr.
Kjo jetë është shumë e rëndësishme, sipas saj përcaktohet jeta jonë e përtejme. Prandaj ne duhet ta përshkojmë atë në rrugët e përcaktuara për të fituar jetën e amshuar në parajsë dhe për të arritur pëlqimin e Dhuruesit të Jetës. Kjo udhë kalon përmes dimensionit të pashmangshëm të shërbëtorit të Zotit, me anë të shërbimit, para së gjithash, për familjet tona, të afërmit dhe fqinjët dhe më pastaj për vendin dhe kombin tonë dhe, në fund, për njerëzimin dhe krijesat që janë objekt i përpjekjeve tona. Ky shërbim është e drejta jonë, përçimi te të tjerët është përgjegjësia jonë.
[1] Ibn Miskavajh (930-1030), moralist, filozof dhe historian musliman. Vepra e tij moraliste, Tahdhib el-Ahlak, ka qenë e ndikuar nga Aristoteli. Kurse vepra e tij historike që përshkruan rënien e kalifatit abasit, titullohet Kitabu’l-Umam ve Taakub el-Himam.
[2] Kjo kundërvënie dhe ky konflikt u nxitën kryesisht nga dy faktorë: nga refuzimi i kishës katolike ndaj zhvillimeve shkencore, konceptualizmit dhe terminologjisë së tyre, dhe nga kërkesa e shtresës së mesme për t’u çliruar nga rregullat dhe disiplina e fesë.
*
Fethullah Gylen
