Fjala arabe “rija” mbart kuptimet e dyfytyrësisë, të shfaqjes së jashtme të rreme, të mungesës së sinqeritetit, të hipokrizisë, të dëshirës për t’u dukur. Rrënja e saj është fjala “ru’jet”, që ka kuptimin “shoh”. Pra, angazhimi në një sjellje me qëllimin që ta vënë re të tjerët. Si koncept, ka kuptimin e të kryerit të diçkaje të stisur, kryesisht ibadet, për hir të të tjera qenieve përveç Allahut, duke synuar të fitohen lëvdatat e njerëzve, me dëshirën që të fitohet dashuria e të tjerëve, si dhe të ndiqen qëllime krejt të tjera, jashtë qëllimit për t’u afruar tek Allahu. Në rastin e rijasë apo të dyfytyrësisë, vepra nuk është e nevojshme që të përkojë me qëllimin. Prandaj edhe mund të thuhet kështu: kundërshtia e plotë ose e pjesshme e qëllimit të vërtetë të njeriut me veprën e vënë në jetë, pra të kryerit e diçkaje të kundërt me qëllimin dhe pritja e një rrjedhimi të caktuar prej kësaj, përbën rija ose dyfytyrësi. E kundërta e kësaj është ihlasi.

Në rastin e rijasë kemi të bëjmë me një gënjeshtër të dyfishtë. Dyfytyrëshi, duke thënë se po kryen për hir të Allahut një punë që, në të vërtetë, po e kryen për hir të njerëzve, thotë një gënjeshtër. Po ashtu, duke pohuar se e pret shpërblimin nga Allahu ndërkohë që, në të vërtetë, e pret nga njerëzit, shpreh edhe gënjeshtrën e dytë. Kjo është një rënie dhe degradim i plotë i individualitetit.

Rijaja ka lidhje të ngushtë edhe me nifakun, edhe me shirkun. Si në Kuran, ashtu edhe në Sunet,[1] namazi përmendet në krye të ibadeteve në të cilin mund të shfaqet më së shumti rijaja apo dyfytyrësia. Është e qartë se namazi, si shtyllë e fesë, mbart një rëndësi shumë të madhe që të kryhet me ihlas e me pastërti të qëllimit.

Në lidhje me rijanë, dëshirojmë të citojmë një pjesë prej veprës së famshme “Er Riaje” të Muhasibiut:

“Rijaja është të synuarit nga ana e robit e dikujt tjetër në ibadete përveç Allahut. Argument për këtë është ky ajet i Allahut: “Kush kërkon (vetëm) jetën e kësaj bote dhe stolitë e saj, kundrejt veprave të tyre u dhurojmë vetëm në këtë botë, ndërsa në jetën tjetër për ta nuk ka kurrgjë veç zjarrit. Punët e kryera u kanë shkuar dëm dhe ç’janë ende duke kryer janë të kota.” (Hud, 15-16) Këta janë quajtur “murai” ose dyfytyrësh. Në një tjetër ajet thuhet: “Për ata që të ligat e tyre i bëjnë kurth, ka një dënim të ashpër. Dhe kurthi i tyre prishet.” (Fatir,10). Edhe për këta është thënë se janë dyfytyrësh. Në një tjetër ajet tregohet: “Ne ju ushqejmë ju për hir të Allahut. Andaj nuk kërkojmë prej jush as shpërblim e as nuk presim ndonjë falënderim.” (Insan, 9) Zoti i Madhëruar na bën të ditur se ai që, nëpërmjet veprës së vet, synon këtë botë dhe stolitë e saj, edhe veprën e tij e ka të lidhur veç me botën. Në lidhje me këtë ka shumë ajete.

Ja edhe disa hadithe:

1.”Kur engjëjt ngrenë tek Allahu veprën e një robi, Ai u urdhëron atyre: ‘Ky rob imi, nëpërmjet veprës së vet, nuk më ka synuar Mua. Bashkë me veprën e vet, hidheni në Xhehenem!’”[2] Edhe këtu flitet për dëshirën për të mirat dhe stolitë e kësaj bote. Kjo vlen vetëm për ata që nuk dëshirojnë asgjë tjetër veç kësaj.

  1. Pyetjes “Ç’është shpëtimi?”, Profeti ynë (paqja dhe bekimi i Allahut qofshin mbi të!) i është përgjigjur në këtë mënyrë: “Shpëtimi mbërrihet kur njeriu, me ibadetin e tij ndaj Allahut, nuk synon admirimin e njerëzve.”[3]
  2. Profeti ynë ka thënë: “Kushdo që me veprën e tij bën rija e mundohet të bjerë në sy, Allahu e trajton sipas këtij synimi.”[4]
  3. Ebu Hurejre transmeton një hadith që shpjegon për fatin e tre njerëzve: njëri kish luftuar në rrugë të Allahut, tjetri kish dhënë sadaka prej pasurisë që kishte në zotërim dhe tjetri kishte lexuar shumë e shpesh librin e Allahut. Allahu u thotë atyre: “Ju gënjeni. Ju i bënit këto që njerëzit të thoshin: “Filani është luftëtari i mirë, filani është bujar, filani është i ditur.” Profeti ynë transmetohet t’i ketë përshkruar ata si “tre njerëzit e parë që do të shkojnë në zjarr.”
  4. Në një hadith kudsi është thënë kështu: “Rijaja që i çon kot punët e njerëzve është rijaja kur njerëzit, në ibadetin ndaj Allahut, dëshirojnë (admirim nga) njerëzit.”

Ndërsa zemra e atyre që janë të drejtë e të pastër në punët e tyre rrëfen kështu: “Ne ju ushqejmë ju për hir të Allahut. Andaj nuk kërkojmë prej jush as shpërblim e as nuk presim ndonjë falënderim.” (Insan, 9)

Në përfundim, del se rijaja është dëshira për t’u dukur, që me veprën tonë të gjejmë kënaqësinë e tjetërkujt përveç Allahut apo me ibadetin tonë të gëzojmë admirimin e tjetërkujt përveç Allahut.

Rijaja, apo dyfytyrësia, është një prirje, një dëshirë. Ndahet në dy lloje, ndër të cilat njëra e rëndë dhe tjetra e lehtë, por sidoqoftë, që të dyja mbeten rija.

 

Rijaja e rëndë dhe e madhe

Kur robi i bën ibadet Allahut, në vend që ta bëjë këtë për hir të Allahut, e bën për të fituar admirimin dhe lëvdatat e njerëzve, kemi të bëjmë me rija të rëndë ose të madhe. Kështu, Profeti Muhamed (paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të!) ka thënë: “Në bindjen ndaj Allahut mos dëshiro njerëzit!”[5] Gjendja e tre njerëzve të përmendur më sipër përbën një shembull për këtë. Edhe ata, në vend që të dëshironin admirimin e Allahut, dëshironin admirimin e njerëzve. E pra kjo, në sytë e Allahut, është diçka shumë e keqe. Në një tjetër hadith, Profeti ynë i dashur ka thënë: “Në Ditën e Kiametit, atij që ka bërë rija i bëzahet në sy të të gjitha krijesave: O mëkatar! O njeri mashtrues! Ibadetet e tua shkuan kot, sevapet t’u fshinë! Shko e kërkoje sevapin tek ata për të cilët ke bërë ibadet!”[6] Sipas hadithit të përmendur më sipër për tre njerëzit, Profeti ynë i dashur, duke prekur mbi gju Ebu Hurejren, i thotë: “O Eba Hurejre! Në Ditën e Kiametit, këta janë njerëzit e parë me të cilët Allahu do të ndezë zjarrin e Xhehenemit.”[7] Në vështrimin e Allahut, kjo është rijaja më e madhe.

Në një hadith të transmetuar nga Sheddat bin Eusi, Profeti ynë (paqja qoftë mbi të!) thotë: “Më e frikshmja e gjërave për të cilat trembem për umetin tim është rijaja.”[8] Sërish Sheddat bin Eusi rrëfen: “Një ditë, e pashë Profetin duke qarë. Kur e pyeta për arsyen, më dha këtë përgjigje: ‘Kam frikë për umetin tim për një vepër: shirkun… Por umeti im nuk do t’u falet idhujve, diellit, hënës, gurit etj… Mirëpo do të fusin rija në veprat e tyre. E pra kjo është më e frikshmja e gjërave që u trembem.”[9]

 

Rijaja e lehtë

Kemi të bëjmë me rija të lehtë kur në nënshtrimin e ibadetin ndaj Allahut synojmë edhe sevapin e Zotit, edhe admirimin e njerëzve, duke i bashkuar të dyja këto në zemër. Ky bashkim përbën rijanë e lehtë dhe ka kuptimin e trazimit të shirkut në veprat tona, pasi duke krahasuar, nëse në rastin e parë kemi të bëjmë me dëshirën për kënaqësinë e njerëzve dhe aspak të Allahut, në të dytin përziejmë të tjerë në ibadetin që bëjmë për Zotin, teksa presim admirim nga të dyja palët.

Në një hadith të transmetuar prej Ebu Hurejres, Profeti ynë i dashur thotë: “Allahu thotë: ‘Unë nuk kam kurrfarë ortaku. Nëse dikush, në veprën e kryer për mua, trazon edhe të tjerë, unë jam larg asaj vepre. Ajo vepër është për atë që është përzier në atë mes.’”[10] Këtu është shprehur një lloj rijaje, në të cilën vepruesi dëshiron edhe Allahun, edhe njerëzit.

Tavus bin Kejsani rrëfen:  “Një njeri erdhi tek Profeti ynë dhe i tha: ‘O i Dërguar i Allahut, nëse një njeri jep sadaka dhe për këtë ka dëshirë që, në këmbim, ta lëvdojnë, cila është gjendja e tij?’ Profeti ynë nuk u përgjigj gjersa i zbriti ajeti: “Kush shpreson të mbërrijë te Zoti i vet, të kryejë vepra të mira dhe në adhurimin ndaj Zotit të mos i trazojë Atij asnjë ortak.” (Kehf, 110)

Allahu e shpalli këtë ajet si përgjigje për pyetjen në lidhje me njeriun që dëshiron edhe admirimin e Allahut, edhe lëvdatat e njerëzve.

Mahmud bin Lebidi, gjithashtu, na transmeton këtë hadith nga Profeti ynë: “Ajo çka më së shumti i trembem për ju është shirku i fshehtë.” “Ç’është shirku i fshehtë?”, e pyetën.”Rijaja”, u përgjigj Profeti dhe vazhdoi: “Allahu, në Ditën e Kiametit, u thotë atyre: ‘Shkoni pas njerëzve të cilët ndiqnit në dynja! A mund të gjeni ndonjë shpërblim prej tyre?’”[11]

Kasim bin Muhejmere transmeton: Profeti ynë tha kështu: “Allahu nuk e pranon veprën, në të cilën ka rija qoftë edhe sa një farëz hardalli.”[12]

Hz. Omeri, kur pa Muadhin të qante, e pyeti: “Përse qan?” Muadhi duke treguar kopshtin (ravzën) e Profetit, u përgjigj: “Prej të zotit të këtij kopshti kam dëgjuar fjalët: ‘Edhe rijaja më e vogël është shirk’, ndaj edhe qaj. Në një tjetër hadith thuhet: “Edhe rijaja më e paktë është shirk.”[13]

Kur Ibn Ebi Mugisi e pyeti Said bin Musejjebin: “Nëse dikush bën një mirësi dhe pret që të shpërblehet duke e lavdëruar, çfarë ndodh?”, Bin Musejjebi pyeti: ‘Mos dëshiron që të të shkojë vepra dëm?” Kur bashkëbiseduesi iu përgjigj: “Jo”, ai vazhdoi: “Në qoftë kështu, atëherë bëje gjithçka me pastërti për hir të Allahut!”

Një njeri i tha Ubade bin Samitit: “Unë, me shpatën time, luftoj në rrugë të Allahut. Me këtë dëshiroj edhe kënaqësinë e Allahut, edhe lëvdatat e besimtarëve.” Hz. Ubade iu përgjigj duke i thënë: “Për ty nuk ka asgjë.” Njeriu përsëriti tri herë të njëjtën pyetje dhe mori po të njëjtën përgjigje. Në herën e tretë, Hz. Ubade shtoi edhe këtë hadith kudsi: “Unë nuk kam kurrfarë nevoje për asnjë ortak. Nëse dikush, në ibadetin që bën për mua, trazon edhe të tjerë, unë ia lë pjesën time atij që adhuruesi ma bën ortak. Nuk kam nevojë!”[14] Kurse besimtarët prej të cilëve është i kënaqur, Allahu i përshkruan me gjuhën e tyre: “Ne ju ushqejmë ju për hir të Allahut. Andaj nuk kërkojmë prej jush as shpërblim e as nuk presim ndonjë falënderim.” (Insan, 9) Ata nuk pranojnë që në zemrën e tyre t’i ngrenë fron tjetërkujt krahas Allahut.

Dahhaku thotë: “Kurrsesi mos thoni: ‘Kjo është për Allahun dhe për ju’, ose ‘Kjo është për Allahun dhe për farefisninë’, sepse Allahu nuk ka ortakë.”

Kur Hz. Omeri, për shkak të një keqkuptimi,[15] fshikulloi një njeri, kur mësoi për gabimin, i tha: “Nëse do, mund të marrësh zhdëmtim prej meje.” Njeriu iu përgjigj: “Jo, për hir të Allahut dhe për hatrin tënd, heq dorë nga zhdëmtimi.” Hz. Omeri e pyeti: “Për hatrin tim po heq dorë, apo për hir të Allahut?” “Për hir të Allahut”, tha njeriu.”Tani po”, vazhdoi Hz. Omeri. Të gjitha këto na tregojnë se rijaja e madhe është synimi i admirimit të njerëzve në ibadetin ndaj Allahut, ndërsa rijaja e vogël është synimi i admirimit të Allahut dhe të njerëzve njëkohësisht.[16]

Në çështjen e rijasë duhet ndalur veçanërisht në këto pika: Së pari, gjithsecili mund të bjerë në rija dhe, siç thuhet, të hyjë në portën e nënshtrimit e të përkushtimit ndaj Allahut me rija. Mirëpo nënshtrimi e përkushtimi nuk mund të vazhdohen me rija; njeriu, duke bërë përpara në rrugën e ihlasit e të dëlirësisë, e braktis rijanë dhe kur mbërrin ihlasin, atëherë nuk i mbetet gjurmë prej rijasë.

Nga një tjetër këndvështrim, pa e njohur rijanë, pa e ditur se ç’do të thotë rijaja, brenda njeriut nuk lind vullneti dhe forca për të arritur ihlasin. Nëse dikush bën rija dhe as që e vë re se po e bën këtë, atëherë ai s’ka si ta arrijë ihlasin. Ndërkohë që kur u hedhim një sy atyre çfarë janë shkruar e thënë për rijanë, kuptojmë se si në shumicën e sjelljeve tona fshihet rijaja, ndërsa ne nuk e ndiejmë. Njeriu, duke u përpjekur për të arritur ihlasin, njeh rijanë. Njëlloj sikurse njohja e egos është një portë e hapur për dijen dhe njohjen e Allahut; këshilla e Sokratit “njih vetveten”, fjala e bekuar e transmetuar prej njerëzve të tasavvufit, “Men arefe nefsehu fekad arafe Rabbehu (Ai që njeh vetveten, njeh Zotin)”, e shpërfaqin më së miri këtë të vërtetë; po kështu, edhe njeriu, teksa përpiqet të mbërrijë ihlasin, njeh rijanë, hyn prej asaj dere dhe hap pas hapi, shkallë pas shkalle, mbërrin ihlasin. Njeriu, ato çfarë bën, ndoshta në fillim i bën në mënyrë artificiale, pa e rrokur kuptimin, përmbajtjen dhe thellësinë, thjesht për arsye të domosdoshmërisë së zbatimit të urdhrit. Madje për këtë çështje ka edhe urdhër të Profetit. Për shembull, Profeti ynë (paqja qoftë mbi të!) ka thënë: “Teksa lexoni Kuran, qani; në nuk qani dot, atëherë detyrojeni veten që të qani.”[17] Pasi kjo e qarë, me kalimin e kohës bëhet e natyrshme dhe më pas njeriu, përballë gjendjeve që duhet të tregohet i ndjeshëm, nuk mund të mbetet vetvetiu pa u prekur, i pandjeshëm e indiferent. Çka do të thotë se, si fillim, edhe mund të shfaqen disa sjellje që mund të interpretohen si rija; mirëpo njeriu, më pas, qoftë për shkak të arritjes në horizontin e dijes në lidhje me Qenien, cilësitë dhe emrat e Zotit të Madhëruar, qoftë për arsye e mendime të tjera, e vë veten nën kontroll dhe i lë pas dere të gjitha ato sjellje që mund të konsiderohen si fillestare, ndërsa përvetëson sjellje të dëlira e të pastra; përvetëson sjellje të tilla dhe kthehet, tashmë, në udhëtar të ihlasit; kurdoherë kërkon; kur gjen, i duket e pamjaftueshme dhe kërkon më tej; kërkon, kërkon përsëri… Në këtë mënyrë, gjer në fund të jetës së vet, ndoshta, mund të kapërcejë 50 shkallë të ihlasit, por prapëseprapë, kur thotë “ihlas”, ndrydhet. Me kalimin e kohës mbërrin në një gjendje të tillë që, tashmë, e gjithë duaja e tij është për ihlasin; “O Allahu im, të lutem, dhuromë ihlas”, thotë; me këtë mendim fle e me këtë mendim zgjohet… madje edhe kur dëshiron të tjera gjëra shumë të rëndësishme, nëse harron të përmendë ihlasin, i rikthehet duasë përsëri dhe kërkon ihlas. Ashtu sikurse kur rendni e rendni me dëshirën për të mbërritur ylberin, edhe dashuria e joshja prej ihlasit, sa më shumë që vrapojmë, aq më shumë e bën njeriun të vrapojë më tej, si një dashuri që nuk konsumohet kurrë.

Sikurse ka shumë lloje të rijasë, edhe faktorët që bëhen shkak për rijanë janë të shumtë: kryelartësia, të pëlqyerit e vetes e të tjera si këto u përkasin këtyre faktorëve. Dikush është “murai” brej kibrit të vet, dikush është nën trysninë e delirit të madhështisë dhe për këtë shkak ka rënë në rija. Disa me penë, disa me mendim, disa prej të kaluarit të shumë librave nëpër duar, disa prej njohjes së bibliografive e të tjerë prej njohjes së shumë njerëzve… shkurt, gjithkush, për një arsye apo për një tjetër, mund të bjerë në rija, ndërsa lartësia e rrezikut ndryshon nga njëri individ tek tjetri. Te një njeri mund të jetë lakmi shumë serioze për të fituar e për të bërë pasuri; ai mund të bjerë në rija për shkak të mallit e të pasurisë. Tek të tjerë një ambicie e tillë mund të mos ekzistojë; të tillët mund t’i dëgjosh shpesh të thonë: “E ç’vlerë ka bota!”, por këta mund të kenë një dobësi kundrejt gjinisë së kundërt. Dikush tjetër është frikacak dhe për t’u dukur e për të treguar se nuk është i tillë, bën rija, për shembull, duke kënduar me zë të lartë nëpër errësirë.

Në të vërejturit e rijasë mund të bëjmë fjalë për disa shenja. Për shembull, mund të vërehet dikush që me gjuhën, me sjelljen, me të folurit dhe edukatën e tij duket si një njeri shumë i thjeshtë, por sapo ndodhet mes njerëzish që janë nën nivelin e tij, shihet se ndryshon sjellje e qëndrim. Kjo do të thotë se ai nuk është vërtet i thjeshtë. Ai vetëm sa përulet gjer në tokë kundrejt njerëzve që janë në nivele më të larta se ai. Edhe ky është një faraonizëm më vete. Ndërsa shenjë e ihlasit, e pastërtisë shpirtërore, është që kundrejt triumfuesit e dhunuesit të tregohesh krenar a kryelartë, ndërsa kundrejt besimtarëve kryeulur, me flatrat e modestisë që prekin tokën. Ihlas nuk do të thotë që të qëndrosh me bisht ndër shalë; ihlasi është lidhja e zemrës me Allahun; dhe kjo e tregon veten suksesshëm vetëm mes gjendjes së gajbit (të padukshmes) dhe gjendjes së shehadetit (të dukshmes). Natën, madje edhe në shtrat, në masën që ndiheni pranë Allahut; edhe në shtrat, kur iu vjen ndërmend Zoti, nëse mund t’i mblidhni këmbët në respekt; pra, nëse dita dhe nata juaj janë njëlloj, mund të vlerësoheni si zotërues të ihlasit.

Në ditët tona rijaja është shumë e përhapur. Mbase që nga koha kur është krijuar bota, mund të mos ketë ekzistuar ndonjëherë kaq dëshirë për t’u dukur sa ç’ekziston në kohën tonë, sepse në ditët tona faktorët që çojnë në rija janë të shumtë: çmimet, pllakatet, duartrokitjet, lëvdatat, garat, maratonat, krenaritë kombëtare, krenaritë e lidhura me përkatësitë e ndryshme… Aq të shumta janë, saqë duket sikur askush nuk e llogarit Allahun në të gjitha këto. Njeriut i mundësohet çdo sukses dhe kjo e bën atë që të ndihet krenar për plot e plot fitore të përvetësuara, që, në të vërtetë, as që i përkasin fare atij.

Në fakt, çdo veprim për t’u dukur, çdo fjalë për t’u dukur është një gënjeshtër. Madje ka disa profesione, disa grupime shoqërore, të cilat përbëjnë secili nganjë mishërim të rijasë dhe si të tilla, mund të llogariten si një gënjeshtër. Madje edhe mirësia hyjnore paraqitet si të ishte një përmasë, një zgjatim, një nevojë e aftësive individuale. Allahu zbret ihsan e mirësi pa masë; ndërsa njerëzit, në vend që t’i përdorin mirësitë e Allahut për të arritur tek Allahu, vendosin perde mes vetvetes dhe Allahut. Në një tjetër fushë, komplimentet, mrekullitë, shpikjet, parashikimet, dezhavytë… e sa e sa të tjera… të gjitha këto vijnë veç prej Allahut. Mirëpo ja tek shohim se si njeriu mosmirënjohës dhe egoist i kthen të gjitha këto në mjet për të harruar Allahun. Ndërsa njeriu, edhe në rastin e më të voglës mirësi, duhet të rrotullohet porsi një mevlevi e të thotë: “Allahu im, prej Teje! Allahu im, prej Teje!”

 

[1] P.sh. shih: Bekare, 264; Nisa, 38; Enfal, 47; Maun; Ibn Maxhe, Zuhd, 26, 29.

[2] Ibn Mubarek, ez-Zuhd, 67.

[3] Buhari, Tefsiru sure, 3; Ebu Davud, Vesaja, 3; Nesai, Vesaja, 3.

[4] Buhari, Rikak, 36, Ahkam, 9; Muslim, Zuhd, 47; Tirmidhi, Nikah, 11.

[5] Buhari, Tefsiru sure, 3; Ebu Davud, Vesaja, 3; Nesai, Vesaja, 3.

[6] Ibn Ebi Dunjai, në veprën me titull “Es-Sunnetu ue’l-Ihlas”, e trasnmeton këtë pa e dhënë emrin e sahabit. Për variante të ndryshme shih: el-Iraki, el-Mugni, III, 294.

[7] Tirmidhi, Zuhd, 48.

[8] Tirmidhi, Hudud, 24, Fiten, 59; Ibn Maxhe, Hudud, 12; Musned, I, 22

[9] Musned, IV, 24, 126.

[10] Muslim, Zuhd, 46; Ibn Maxhe, Zuhd, 21; Tirmidhi, Tefsiru sure, 18; Musned, II, 301.

[11] Tirmidhi, Nudhur, 9; Ibn Maxhe, Fiten, 19; Muvatta, Buju’, 34; Musned, IV, 124.

[12] Muslim, Iman, 148, 149; Ebu Davud, Libas, 26; Tirmidhi, Birr, 61.

[13] Tirmidhi, Nudhur, 9; Ibn Maxhe, Fiten, 16.

[14] Ibn Maxhe, Zuhd, 21; Musned, II, 1.

[15] Hz. Omeri, kur pa një njeri të fliste me një grua në rrugë në një mënyrë që iu duk e pahijshme, e goditi. Më pas, kur mësoi se ajo kishte qenë bashkëshortja e tij, i ofroi ta zhdëmtonte.

[16] Për më shumë informacion, shih: El-Muhasibî, Kalb Hayatı (er-Ria’ye), 143-287.

[17] Muslim, Xhihad, 58; Ibn Maxhe, Ikame, 176, Zuhd, 6.